Mniszek lekarski (pospolity); łac. Taraxacum Officinale; ang. Dandelion; franc. Pissenlit; niem. Löwenzahn; ros. Oduwanczik lekarstwienny

Często traktowany jak chwast dla ludzi chorych jest bardzo cenną rośliną leczniczą. Wyróżniają go dwie szczególne właściwości, a mianowicie: pomaga w schorzeniach dróg żółciowych i w schorzeniach wątroby. Pobudza apetyt, ułatwia trawienie. Ze świeżych liści zrobisz zdrową sałatkę, z kwiatów wino lub syrop, a z palonych korzeni kawę, tzw. cykorię mniszkową. 

Surowiec

Kwiaty, ziele, korzenie

Działanie

Narządy: wątroba, śledziona, żołądek, nerki, pęcherz

Żółciotwórcze, żółciopędne, moczopędne, saluretyczne (zwiększa wydalanie jonów chlorkowych i sodowych), oczyszczające krew, poprawiające trawienie, przeciwreumatyczne, przeciwartretyczne, wzmacniające i uszczelniające naczynia krwionośne, zapobiegające powstawaniu kamicy moczowej i żółciowej oraz powstawaniu zastojów żółci, regulujące pracę wątroby (zapobiegają stłuszczeniu i marskości), trzustki i pęcherzyka żółciowego, poprawiające samopoczucie, pobudzające apetyt. Kwiaty i ziele regulują miesiączkowanie i znoszą napięcie przedmiesiączkowe. Ziele zwiększa poziom hemoglobiny (liczbę krwinek czerwonych i białych we krwi). Mniszek zwiększa (uintensywnia) oddychanie wewnątrzkomórkowe (utlenianie cukrowców i tłuszczowców), a co za tym idzie - przyśpiesza metabolizm (ważne przy otyłości) (Różański). Drenuje wątrobę i przewody żółciowe, ułatwiając przepływ żółci do dwunastnicy, zwiększa wydzielanie soku żołądkowego i ułatwia trawienie pokarmów, obniża poziom glukozy we krwi w początkowym okresie cukrzycy, wzmacnia i wzbogaca apetyt przez działanie na wątrobę, zmniejsza przekrwienie w jamie brzusznej i osłabia stany skurczowe w przewodach żółciowych i w pęcherzyku żółciowym (Górnicka). Zewnętrznie wyciągi z mniszka i świeży sok działają regenerująco na skórę, przyspieszają bliznowacenie i zanikanie uszkodzeń skóry (Ożarowski, Jaroniewski)

Zastosowanie

Mniszek, podobnie jak inne zioła, ma wiele zastosowań. Skupmy się na najważniejszych. Przetwory z mniszka wywierają bardzo korzystny wpływ na wątrobę i są pomocne w leczeniu schorzeń wątroby, charakteryzujących się zbyt małym wydzielaniem żółci, postępującej marskości wątroby, uszkodzeniach spowodowanych substancjami toksycznymi, niektórymi antybiotykami i syntetykami. W chorobach dróg żółciowych, zwłaszcza atonii i towarzyszących stanach skurczowych . Zapobiega odkładaniu złogów i kamieni żółciowych w układzie żółciowym (Różański). Wyciąg z korzenia wraz z zielem oraz sok ze świeżego korzenia działają silnie żółciotwórczo wskutek bezpośredniego pobudzenia wątroby oraz żółciopędnie przez zmniejszenie napięcia mięśni gładkich i tym samym oporów w drogach żółciowych. Ponadto ze względu na gorzki smak zwiększają ilość wydzielanego soku żołądkowego (Lamer-Zarawska i Wsp.). Jeżeli działanie spazmolityczne (rozkurczowe działanie na mięśnie gładkie) jest niewystarczające, możesz połączyć mniszek z innymi ziołami np. liściem mięty, zielem piołunu, zielem glistnika, , zielem dziurawca. Moczopędne działanie mniszka (liście) jest szczególnie wyraźne u chorych z niedomogą nerek i zmniejszonym wydzielaniem, a nawet zatrzymaniem moczu i z obrzękami (Ożarowski). Ważna jest też zdolność niektórych substancji mniszka łączenia się z metabolitami powstającymi w organizmie człowieka. Jest to działanie odtruwające i oczyszczające krew pomocne w leczeniu dny i reumatyzmu.

Napar, odwar i sok z mniszka poprawiają przemianę materii i wspomagają leczenie chorób skórnych i otyłości. Obniżają poziom cukru we krwi, dlatego są zalecane w początkach cukrzycy podatnej na leczenie ziołami i przy złej tolerancji glukozy. Korzeń mniszka ma właściwości prebiotyczne, szczególnie zebrany jesienią, ponieważ wtedy ma wysoki poziom inuliny. Mniszek lekarski należy do roślin mających potencjalne właściwości przeciwnowotworowe. Podczas badań wykazano, że ekstrakt z liści mniszka spowodował wyraźne zahamowanie wzrostu komórek raka piersi ( o 40% po upływie 96 h). Natomiast jeżeli chodzi o inwazję komórek rakowych, to ekstrakt z korzeni hamował inwazję raka piersi, natomiast ekstrakt z liści hamował inwazję raka prostaty. Nowotwory skóry (czerniaki), zazwyczaj oporne na dostępną chemioterapię, reagują na ekstrakty z korzenia mniszka (Pawlowicz, Bylka).Wielokrotnie był zalecany w leczeniu niedokrwistości, białaczki i chorób nowotworowych oraz przy ogólnym osłabieniu ustroju (Różański). Młode listki mniszka możesz jeść na surowo, w formie sałatek wiosennych czyszczących krew o odtruwających wątrobę, np. z oliwką, śmietaną. Zewnętrznie wyciągi z mniszka i świeży sok działają regenerująco na skórę, przyspieszają bliznowacenie i zanikanie uszkodzeń skóry.

Przetwory lecznicze i dawkowanie

Napar (Różański): 2 łyżki liści lub korzeni albo 3 łyżki zmielonych kwiatów zalej 2 szkl. wrzącej wody; odstaw na 30 min., przecedź, pij 3-4 x dziennie po 100-200 ml

Odwar z korzeni i liści wg dr Górnickiej: Potnij 50 g (garść) korzeni i liści. Zalej 1 litrem wody. Gotuj 2 minuty, a następnie odstaw na 10 minut pod przykryciem. Przecedź to termosu. Popijaj 1/2 szklanki dziennie na 30 minut przed posiłkami. Tak przygotowany odwar stosuje się przy chorobachdróg moczowych, żółciowych, przy niestrawności, niedomodze wątroby, żółtaczce, nawykowych zaparciach, przewlekłych trudnościach w oddawaniu moczu, miażdżycy, trądziku młodzieńczymupartych wysypkach i półpaściu, złej przemianie materii. 

 

Odwar z korzenia mniszka wg prof. Ożarowskiego: 2 łyżki rozdrobnionego korzenia zalej 2 szklankami gorącej wody i odstaw do napęcznienia na 1 godzinę. Następnie ogrzewaj powoli do wrzenia i gotuj na wolnym ogniu pod przykryciem 3-5 min. Odstaw na 10 minut. Pij 1/2 - 2/3 szkl. 2-3 x dziennie na 2 godzinę przed posiłkiem jako środek moczopędny i żółciopędny. 

Nalewka (mniszkówka): pół. szkl. liści lub 1 szkl. kwiatów zalej 400 ml alkoholu (40-60%), po 14 dniach przefiltruj. Zażywaj 3-4 x dz. po 5-10 ml.

Alkoholomiód: uzyskasz jeżeli zmieszasz nalewkę z miodem w równych proporcjach, zażywaj 3 x dz. po 1 łyżce.

Wino z korzeni mniszka: rozdrobnij 30-40 g wysuszonych korzeni mniszka lekarskiego i zalej 1 butelą (700 ml) białego wina gronowego. Pozostaw na 2 tygodnie, często wstrząsając. Przecedź i pij po 1 ły zce lub kieliszku 2-3 x dziennie na 1 godzinę przed posiłkiem jako środek pobudzający apetyt lub po jedzeniu jako ułatwiający trawienie. 

Wino na kwiatach mniszka wg dr Górnickiej: 250 g kwiatów, 1 kg cukru, 2 litry wody, 5 dag drożdży winnych nastaw w ciemnym miejscu na kilka tygodni. Gdy kwiat opadnie na dno, zlej wino do butelek i rzechowuj w ciemnym miejscu. Zazywaj 2 x dziennie mały kieliszek przed jedzeniem przy dolegliwościahc kobiecych i trawiennych. 

Wyciąg glicerynowy z mniszka: 1/2 szkl. suszonych lub świeżych, zmielonych liści zalej 90 g gliceryny i 100 ml. wódki; przefiltruj po 10 dniach; zażywaj 1 x dz. po 1 łyżce w 50 ml wody z sokiem. Jeżeli dokuczają ci zaparcia ze wzdęciami, bólem brzucha lub przy otyłości zażywaj 1 x dziennie po 1 łyżeczce.

Syrop z mniszka wg św. Hildegardy z Bingen: 500 rozwiniętych główek kwiatów mniszka lekarskiego, 1 cytryna. 1 litr wody, 1 kg cukru. Kwiaty rozłóż na jasnej tkaninie aby pozbyć się małych czarnych owadów. Po 30 mintach  włóż kwiatki do garnka, zalej wrzącą wodą i lekko ugnieć. Kwiatki gotuj na wolnym ogniu przez ok. 15 minut. Pod koniec gotowania dodaj sok z 1 cytryny. Zamieszaj całość i przykryj pokrywką. Odstawić na 12 godzin. Następnie odcedź przez gazę i do wywaru dodaj cukier. Wymieszaj i gotowuj na bardzo małym ogniu, aż cukier się rozpuści. Gorący syrop przelej do umytych i wyparzonych słoiczków (butelek) i ewentulanie dodatkowo zapasteryzuj. Jeżeli wlejesz gorący syrop do ogrzanych słoików, wystarczy że odwrócisz je do góry dnem. Wtedy można pominąć dodatkowy etap pasteryzacji. Tak przygotowany syrop możesz przechowywać w chłodnym i ciemnym miejscu przez kilka miesięcy. W okresie przeziębienia stosuj  4 łyżeczki dla osób dorosłych i 2 łyżeczki dla dzieci. Możesz syrop dodawać do herbaty, letnich lemoniad

Syrop z kwiatów mniszka wg prof. Ożarowskiego (bez gotowania) : zbież świeżo rozwinięte koszyczki, wyskub z nich żółte płatki i włóż do słoika, przesyp warstwami cukrem, a następnie ugnieć aby zaczęły puszczać sok. Wlej na wierzch 1 łyżkę spirytusu, dosyp cukru i odstaw na tydzień. Gotowy syrop, bez przecedzania,  przechowuj w lodówce nie dłużej niż 3-4 miesiące. Przyjmuj powoli i stopniowo przełykaj, najpierw po 1 łyżeczce syropu wraz z płatkami, zwiąkszając stopniowodo 3-4 łyżeczek dziennie. Działa korzystnie w przewlekłym nieżycie jamy ustnej, gardłą i oskrzeli, z uporczywym kaszlem, bólem i obrzękiem. 

 

Sok ze świeżych liści mniszka wg prof. Ożarowskiego:  zebrane wiosną młode liście mniszka lub całe rośliny z korzeniami umyj dokładnie, a następnie rozłóż do ocieknięcia. Zmiel w maszynce i wyciśnij sok przez płótno. Na 5 szklanek soku dodaj 1 szklankę spirytusu, rozlej do butelek i przechowuj w lodówce. Pij sok, rozpoczynając od 1 łyżeczki dziennie w ciągu 10 dni (możesz zmieszac z sokiem owocowym lub kompotem), następnie zwiększaj stopniowo do 4 łyżeczek dziennie i w końcu pij 3 x dziennie po 1 łyżce stołowej. Taki napój działa ogólnie wzmacniająco, uodparniająco, odtruwająco, zwłaszcza jako środek pomocniczy dla rekonwalescentów i osób w podeszłym wieku. 

Zielony napój z liści mniszka: 2 - 4 liście mniszka ( dokładnie opłukane) potnij na kilka kawałków i zmiksuj w 1/2 - 2/3/ szkl napoju owocowego, mleka, kefiru lub jogurtu. Wypij rano i po południu między posiłkami jako środek ogólnie wzmacniający, witaminizujący, poprawiający cerę. Stosuj taką kurację wiosną przez 3- 4 tygodnie (Ożarowski) 

Sałatki z liśćmi mniszka: młode listki mniszka sa dobre do sporządzania wiosennych sałatek. Jeżeli będą za gorzkie lekko je posól i zostaw pod przykryciem na noc. Możesz dodac miodu i śmietany. 

 

 

Mieszanka ziołowa wzmacniająca wg dr H. Różańskiego: wymieszaj po 1 łyżce liści mniszka, pokrzywy, babki, korzenia łopianu, ziela glistnika; 2 łyżki tej mieszanki zalej 1 szkl. wrzącej wody i przecedź po 30 min. Pij 4 x dziennie po 100 ml. Dzieci ważące 25-30 kg - 35,7-42,8 ml, 35-40 kg - 50-57 ml, 45-50 kg - 64-71 ml, 4 razy dziennie. Mieszanka działa wzmacniająco, już po 10 dniach stosowania powoduje zwyżkę liczby limfo- i erytrocytów oraz stężenie hemoglobiny we krwi, wzmaga odporność organizmu (zwłaszcza wtedy gdy leczenie będzie powtarzało się co 30 dni przez 14 dni), poprawia samopoczucie, przywraca chęć do życia, do pracy i nauki, poprawia stan skóry i włosów, oczyszcza krew ze szkodliwych substancji, reguluje wypróżnienia, trawienie i przemianę materii.

Okład ze swieżo wyciśniętego soku z mniszka: taki okład działa podobnie jak świeży sok z glistnika. Likwiduje stopniowo brodawki, kurzajki i kłykciny. Ten sposób stosowali Arabowie już w VII i VIII wieku (Górnicka)

Bezpieczeństwo stosowania

Mniszek uznawany jest za jedną z najlepiej tolerowanych roślin leczniczych. Jednaj jeżeli jesteś osobą szczególnie wrażliwą może wystąpić reakcja alergiczna na pyłek kwiatowy. Według Komisji E, mniszek może nasilać dolegliwości żołądkowe w przypadku nadkwaśności soku żołądka, tak jak inne surowce goryczowe. Nie ma ograniczeń co do okresu stosowania mniszka, jednak przeciwwskazaniem do stosowania preparatów z liści i korzeni mniszka jest niedrożność dróg żółciowych, ropniak pęcherzyka żółciowego, niedrożność jelit. W kamicy żółciowej stosowany może być tylko w porozumieniu z lekarzem.

Historia / lecznictwo ludowe/ wierzenia

Mniszek ma dziesiątki nazw w historii języka polskiego i w gwarach polskich. Niektóre z nich związane są z wyglądem rośliny, np. dmuchawiec, jaskier (ze względu na jaskrawo żółty kolor), lwi ząb, wilczy ząb ( ze względu na zębate brzegi liści), inne nawiązują do jego działania, np. brodawnik (mleczny sok służył jako lekarstwo przeciw brodawkom), dzika cykoria ( zapewne korzeń rośliny był używany jako namiastka cykorii). W lecznictwie ludowym przetwory z mniszka stosowano w przeziębieniach, a odwar z korzeni przy puchlinie. Wierzono, że zatarcie oka mleczem może powodować ślepotę. Bywał stosowany w chorobach wątroby. Przeciw żółtaczce zalecano świeży sok wyciśnięty z korzenia mniszka. W niektórych regionach bywał lekiem na wściekliznę. Ugotowaną roślinę stosowano przy wymiotach, a sok świeżej miał goić brodawki. Wg Marii Treben korzystne są kuracje podczas których zjada się surowe łodygi kwiatowe. Łodygi myje się razem z kwiatostanem. Dopiero potem usuwa się koszyczek i wolno żuje łodygę. Początkowo ma ona gorzkawy smak, jest chrupka i soczysta. Kuracje takie pomagają na schorzenia wątroby, przy cukrzycy (chorzy powinni zjadać do 10 łodyg przez cały okres kwitnienia rośliny 14- dniowa kuracja zalecana jest dla osób stale niedomagających, przygnębionych, zmęczonych.

Występowanie

Mniszek pospolity pochodzi z Europy i Azji, występuje również w Ameryce Północnej i Australii. Rośnie na skraju pól, odłogach, pastwiskach, przydrożach, w rowach, na miejscach ruderalnych i trawiastych. Często występuje jako chwast ogrodowy.

Opis rośliny

Mniszek lekarski jest byliną z rodziny astrowatych (Asteraceae). Bardzo pospolita roślina o korzeniu głęboko wchodzącym w ziemię, długości od 20 do 40 cm, mięsistym i jak cała roślina wypełnionym mlecznym sokiem. Spośród rozety liści wznoszą się liczne, dęte łodygi. Każda zakończona jednym koszyczkiem kwiatowym o średnicy około 5 cm. Kwiaty zamykają się wieczorem i w czasie niepogody. Liście wcinane, wydłużone, wąskie. Zewnętrzne listki okrywy odgięte w dół. Po przekwitnięciu powstaje puszysta kula, z której nasiona z puchem kielichowym są rozwiewane przez wiatr na duże odległości (stąd nazwa dmuchawiec). Mniszek kwitnie w maju i czerwcu. W smaku gorzkawo-słonawy.

Uprawa

Surowiec możesz zebrać z naturalnych siedlisk, ponieważ mniszek w chwili obecnej jest rośliną pospolitą. Przez rolników traktowany jako chwast i zwalczany za pomocą herbicydów. Możesz prowadzić uprawę co nie powinno być trudne, ponieważ mniszek nie jest rośliną wymagającą - możemy go spotkać nawet w terenach mocno zurbanizowanych, gdzie potrafi rosnąć i nawet kwitnąć wykorzystując przestrzeń między np. betonowymi płytami. Uprawa może nam ułatwić zbiór głównie korzeni i dostarczyć ładnych, zdrowych liści. Lubi miejsca otwarte i słoneczne. Zasiej po kilka nasion w odległości 25 - 50 cm w glebie głębokiej (aby korzenie mogły się dobrze rozrosnąć), żyznej (ale nie sama próchnica), nie mokrej, i nie za bardzo spoistej. Wymaga plewienia. Uprawiając roślinę, powinniśmy posiać nasiona do bardziej "luźnego" podłoża wtedy wykopaniem korzeni nie będzie problemu. Zbierz kwiaty podczas kwitnienia, a jeżeli chcesz pozostawić kilka dla nasion pamiętaj, aby zebrać nasiona z "dmuchawców" zanim rozniesie je wiatr, bo rozsieją się po całym ogrodzie.

Zbiór

Korzenie zwykle wykopuje się wiosną lub jesienią, ale jeżeli chodzi o mniszka, są one wartościowe przez cały rok. Najlepiej zrób to po deszczowej pogodzie, kiedy ziemia jest luźniejsza, w miejscach niezbyt zarośniętych. Chodzi o to, aby łatwiej było wykopać cały surowiec bez uszkodzeń. Liście i ziele możesz zebrać od wiosny do jesieni, kwiatostan podczas kwitnienia (maj- czerwiec). Wszystkie surowce susz w cieniu w temperaturze do 40 st. C. Kwiaty najlepiej w całości.

Natura rośliny

Ochładzająca ( łagodzi objawy gorąca)

Korzyści odżywcze

Liście: witamina C, B1, B2, E, karoten, kwas foliowy, cholina, sole mineralne (wapnia, fosforu, żelaza, miedzi, manganu, potasu, kobaltu, cynku, magnezu, molibdenu, sodu), związki gorzkie, inulina (do 25%), inozyt, stymulatory biogenne zwiększające odporność organizmu; flawonoidy, olejek eteryczny (ślady), cukrowce, żywice i politerpeny.

Kwiaty: aktywnie działający pyłek, luteina, witaminy, sole mineralne, stymulatory, flawony, substancje gorzkie.

Korzenie: inulina (do 40%), gumy roślinne, cholina, glicerydy kwasów: palmitynowego, oleinowego, melisowego, linolowego (Różański).

Związki czynne

Działanie lecznicze mniszka lekarskiego związane jest głównie z obecnością laktonów seskwiterpenowych - pochodnych eudesmanu, germakranu i gwajanu. W starszej literaturze laktony obecne w mniszku lekarskim określano wspólną nazwą taraksacyna. Przeważnie występują one w postaci glikozydów, co zwiększa ich rozpuszczalność i prawdopodobnie dlatego warunkuje ich obecność w naparach. Gorycze występują głównie w korzeniu i dlatego uwzględnia się dla niego tradycyjne działanie amarum i cholagogum. Sok mleczny mniszka jest bogatym źródłem alkoholi triterpenowych, wśród których wymienić można taraksasterol, α- taraksasterol, ponadto tarakserol i α- i β-amyrynę oraz pochodne cykooartanu i lupanu. W kwiatach występują 16-hydroksypochodne taraksasterole: arnidiol i faradiol. Wykryto także trzy fitosterole, a mianowicie: β-sitosterol, stigmasterol i kampesterol. Znaczenie lecznicze mają występujące w liściach flawonoidy (pochodne m.in. luteoliny i kwercetyny) oraz polifenolokwasy, jak kwas cykoriowy, chlorogenowy, kaftarowy, kawowy, które obecne są w całej roślinie, z przewagą w zielu. Ponadto w mniszku występują karotenoidy, kumaryny, węglowodany- inulina, której w korzeniach zbieranych jesienią jest do 40%, sole mineralne, wśród nich sole potasu nawet do 4,5% w liściach, w korzeniach mniej, witamina C, aminokwasy oraz gumy, żywice, woski, cholina, białka, kwasy tłuszczowe, enzymy (Pawłowicz, Bylka).

Źródła

1. M. Kujawska, Ł. Łuczaj , J. Sosnowska, P. Klepacki, (2016) Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych, Słownik Adama Fischera, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław
2. H. Różański (2012), Gram zdrowia, Mniszek Lekarski, http://www.gramzdrowia.pl/arzt-henry-rozanski/herb/mniszek-lekarski-taraxacum-officinale-compositae.html 
3. I. Pawłowicz, W. Bylka,  (2004), Mniszek lekarski, Panacea nr 3 (8), Wyd. Labofarm, Starogard Gdański,  https://panacea.pl/infopage.php?id=3 
4. J. Muszyński, ( 1951) Ziołolecznictwo i leki roślinne (Fytoterapia), M. Ginter WPiN, Warszawa
5. J. Górnicka, (1992) Apteka natury Tom II, AW Comes, Warszawa
6. M. Treben Apteka Pana Boga, http://www.sm.fki.pl/Apteka-Pana-Boga.pdf
7. A. Ożarowski, W. Jaroniewski, (1987) Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie, IWZZ, Warszawa
8. Z. Podhajská, M. Rivola (1992) Wielka encyklopedia roślin, Oficyna Wydawnicza Delta W-Z, Warszawa
9. E. Lamer-Zarawska, B. Kowal-Gierczak, J. Niedworok, (2007), Fitoterapia i leki roślinne, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa
10. H. Różański (2009), Taraxacum – mniszek w fitoterapii w świetle współczesnych badań, http://rozanski.li/385/taraxacum-mniszek-w-fitoterapii-w-swietle-wsplczesnych-badan-mniszek-a-nowotwory-i-wirusy-czyzby-sprzyjal/
11. B. Lis, D.Grabek-Lejko (2016), Mniszek Lekarski ( Taraxacum officinale ) potencjalne właściwości prozdrowotne,, Nauka Przyroda Technologie, tom 10, zeszyt 3, DOI: 10.17306/J.NPT.2016.3.37, Katedra Biotechnologii i Mikrobiologii Uniwersytet Rzeszowski