Łac. Tussilago Farfara;  ang. Coltsfoot, franc. Tussilage;, niem. Huflattich, ros. Mat-i-Maczecha obyknowiennaja

Podbiał pospolity jest  jedną z tych roślin, których nazwa botaniczna odzwierciedla działanie lecznicze. Tussilago wywodzi się od łacińskich słów  tussis – „kaszel” i ago, agere – „pędzić, gonić”. Od czasów starożytnych Grecy i Rzymianie pili wyciągi z tej rośliny, jedli,  a nawet palili jej  liście, aby złagodzić uporczywy kaszel i napady astmy. Podbiał łączy w sobie działanie łagodnego środka wykrztuśnego z działaniem przeciwkaszlowym i od dawna jest  stosowany w różnych  infekcjach i stanach zapalnych dróg oddechowych.

Surowiec

 Liście, kwiaty, ziele, kłącze

Obecnie stosowanym surowcem leczniczym są głównie suszone lub świeże liście podbiału pospolitego (Farfarae folium) oraz kwiaty podbiału (Farfarae flos). Kwiaty częściej są stosowane w krajach azjatyckich, natomiast w Europie bardziej popularne są liście.

Smak  i zapach

Liście: brak zapachu, smak śluzowaty , lekko gorzkawy. Suszone kwiaty: zapach aromatyczny, smak nieco gorzki, ostry.

Działanie

Odwar z liści podbiału działa powlekająco oraz łagodząco na błony śluzowe górnych dróg oddechowych i krtani. Zmniejsza podrażnienie i łagodzi suchy, uporczywy kaszel.  Natomiast jeżeli drogi oddechowe są zaflegmione, wyciągi z liści powodują spęcznienie i rozrzedzenie zalegającej wydzieliny, a ponadto  pobudzają ruchy rzęsek nabłonka oddechowego, co ułatwia oczyszczanie i dezynfekcję płuc i oskrzeli. Związki zawarte w kwiatach podbiału mają silniejsze w porównaniu do liści działanie rozkurczowe na mięśnie gładkie oskrzeli, co z kolei ułatwia odkrztuszanie. Zawarte w odwarze garbniki działają przeciwzapalnie i ściągająco na błony śluzowe jamy ustnej, gardła i przełyku. Kwiaty i liście podbiału są bogate w związki mineralne, dlatego herbata podbiałowa będzie dla ciebie źródłem wartościowych mikroelementów w szczególności cynku, potasu i manganu. Między innymi dzięki zawartości cynku, liście wykazują wyraźne działanie przeciwzapalne.

Zastosowanie

Wyciągi z liści  podbiału są skutecznym lekarstwem w chorobach górnych dróg oddechowych, takich jak kaszel, zapalenie oskrzeli, stany zapalne jamy ustnej i krtani. W tradycyjnej medycynie chińskiej kwiat podbiału jest powszechnie stosowany w leczeniu kaszlu, zapaleniu oskrzeli oraz w astmie. Chińscy zielarze zalecają podawanie kwiatów w dawce 1,5-9,0 g (Piotrowska i Współ.) Nalewka z kwiatów łagodzi kaszel i likwiduje zaflegmienie. Jeżeli rozcieńczysz ją naparem szałwiowym, będzie doskonałym lekiem na płukanie bolącego gardła.  Herbata z liści lub kwiatów, jeżeli wypijesz ją rano pomoże rozpuścić zalegający śluz i ułatwi poranne odkrztuszanie.  Praca w miejscach zapylonych często prowadzi do takich chorób jak rozedma płuc czy krzemica. Stosowanie wyciągów z podbiału pomaga oczyścić oskrzela i płuca (Lingg).  Ponieważ u chorych problemy nasilają  zaraz po przebudzeniu dobrym pomysłem jest przygotowanie sobie wieczorem w termosie naparu z lisci podbiału i wypicie filiżanki z rana (Tierra). Podbiał w połączeniu olejkiem pichtowym, jodłowym, kosodrzewinowym, świerkowym, cedrowym lub  eukaliptusowym możesz stosować do leczenia stanów zapalnych zatok i nieżytu górnych dróg oddechowych oraz zaflegmienia układu oddechowego (Różański).  Silny wywar z podbiału jest zalecany jako  płukanka przy włosach przetłuszczających. Jeżeli masz łupież, dodatkowo wcieraj wywar w skórę głowy. Kwiaty możesz dodawać do maseczek oczyszczających przeznaczonych do cery przetłuszczającej i trądzikowej. Taka maseczka złagodzi stany zapalne, oczyści skórę i pozostawi ja świeżą i jędrną.   Dodatkowo do przemywania skóry podrażnionej oraz zaczerwienionej po oparzeniach słonecznych  możesz stosować odwar z liści i kwiatów. Udowodniono, że regularne stosowanie odwaru na skórę likwiduje plamy wątrobowe (Piotrowska i Współ.) Odwarem możesz przemywać rany i stosować do okładów przy obrzękach. Okłady ze świeżych liści możesz stosować kilka razy dziennie w przypadku zapalenia żył, na trudno gojące się, wrzodziejące rany, wysypki skórne, opuchnięte okolice oczu.

Bezpieczeństwo stosowania

W Stanach Zjednoczonych przetwory z podbiału można stosować tylko zewnętrznie, w większości krajów europejskich są uznawane za bezpiecznie pod warunkiem stosowania  rozsądnych dawkach i przez okres nie dłuższy niż 6 tygodni. W Polsce występuje w syropach przeciwkaszlowych, tabletkach do ssania, gotowych mieszankach ziołowych.  Jest to bardzo wartościowa roślina lecznicza, którą warto mieć w swojej apteczce. Ograniczenia wynikają z tego, że w podbiale występują niewielkie ilości  alkaloidów pirolizydynowych, które mogą działać hepatotoksycznie, powodując uszkodzenie wątroby lub mogą wywoływać nowotwory wątroby i innych narządów. Zawartość tych alkaloidów w wysuszonym surowcu waha się między 0,00%-0,015% (Tierra).  Na stężenie tych substancji w roślinie wpływa między innymi pochodzenie. Surowiec europejski zawiera zdecydowanie mniej toksycznych alkaloidów niż pochodzący z Dalekiego Wschodu, z kolei w odmianach uprawianych w Australii i Niemczech o nazwie Wien substancje te nie występują. Przeprowadzone badania wykazały, że gatunki podbiału rosnące w Polsce na naturalnych stanowiskach mają niską zawartość toksycznych alkaloidów (Piotrowska i Współ.)

Wątroba jest głównym miejscem toksycznego działania alkaloidów pirolizydynowych, którego typowymi objawami są ból brzucha z towarzyszącymi wymiotami i biegunką, ogólna opuchlizna, uszkodzenie wątroby – powiększenie (nierzadko łącznie z powiększeniem śledziony), postępujące zwłóknienie i marskość, czasem także żółtaczka, jak również puchlina brzuszna. W większości groźnych zatruć u pacjentów występowała marskość wątroby lub choroba zarostowa jej naczyń (VOD) . VOD została stwierdzona u noworodka, którego matka w czasie ciąży regularnie spożywała herbaty ziołowe składające się z 10 różnych surowców, w tym z podbiału oraz gatunków z rodzaju Senecio (starzec, Astrowate). Równocześnie nie zaobserwowano żadnych symptomów uszkodzenia wątroby u samej matki, co wskazuje na większą wrażliwość wątroby płodu na toksyczne działanie alkaloidów pirolizydynowych  (Piotrowska i Współ).

Przeciwwskazania
Nie stosuj przetworów z podbiału jeżeli jesteś w ciąży lub karmisz.  Nie łącz podbiału z lepiężnikiem, starcami , ogórecznikiem lekarskim i żywokostem, ponieważ te wszystkie rośliny zawierają alkaloidy pirolizydynowe.  Nie zaleca się również wdychania dymu powstałego w trakcie spalania liści podbiału ponieważ może on wzmacniać podrażnienie błon śluzowych.

Preparaty i dawkowanie

Napar 2 łyżki liści lub kwiatów zalej 2 szkl. wrzącej wody,  odstaw na 20 minut, przecedź. Pij 4-6 x dz. po 50 ml (w nieżytach układu oddechowego, kaszlu) lub 3-4 x dz. po 150-200 ml.  Niemowlęta ważące:  3-4 kg: 2-2,8 ml;   5-6 kg: 3,5-4 ml;   7-8 kg: 5-5,7 ml, 4-5 x w ciągu doby. Dzieci ważące: 9-10 kg:  6-7 ml;   15-20 kg: 10,7-14 ml;   25-30 kg:  17,8-21 ml;  35-40 kg:  25-28,5 ml;   45-50 kg: 32-35,7 ml, 4-6 x dziennie (Różański)

Alkoholatura zimna  1/2 szkl. zmielonych kwiatów lub liści zalej 300 ml wódki, wytrawiaj przez 14 dni,  przefiltruj. Zażywaj 3-4 x dz. po 5 ml lub 6 x dz. po pół łyżeczki (2,5 ml). Dzieci ważące: 15-20 kg; 1-1,4 ml;   25-30 kg:  1,7-2,1 ml;   35-40 kg: 2,8-2,5 ml;  45-50 kg: 3,2-3,5 ml, 3-4 x dz. lub połowę powyższych dawek 6 x dz. (Różański) Alkoholaturę najlepiej przed spożyciem rozcieńczyć w niewielkiej ilości wody, soku lub przestudzonej herbatki ziołowej. 

Nalewka podbiałowa (podbiałówka) 1/2 szkl. suchych kwiatów lub liści zalej 400 ml wódki lub białego wina ( powstanie wtedy wino podbiałowe), wytrawiaj przez 14 dni, przefiltruj. Zażywaj tak samo jak alkoholaturę. Dawki wina podbiałowego możesz  zwiększyć o 50%. (Różański)

Intrakt podbiałowy 1/2 szkl. świeżych liści lub kwiatów zalej 400 ml alkoholu 40-60% o temp. wrzenia, odstaw na 10 dni, przefiltruj. Zażywaj tak samo jak alkoholaturę. (Różański)

Alkoholomiód podbiałowy  do 100 ml wyciągu alkoholowego z podbiału wlej 100 ml miodu, wsyp pół łyżeczki cynamonu lub wanilii, albo też imbiru i wymieszaj. Zażywaj 4-6 x dz. po 1 łyżce (nieżyty układu oddechowego, kaszel, przeziębienie) lub 2 - 3 x  dz. po 1 łyżce. Dzieci: 1-2 łyżeczki leku 4-6 x dz. lub rzadziej. Alkoholomiód przechowuj w zimnym miejscu. (Różański)

Sok podbiałowy

Sposób I  świeże liście podbiału przepuść przez sokowirówkę w celu otrzymania soku.

Sposób II świeże liście podbiału przemiel przez maszynkę do mięsa i zalej przegotowaną wodą. Proporcje: na 1 szkl.  zmielonych liści daj  pół szkl. wody. Przykryj i odstaw na 6-8 godzin, przecedź. Nie wyrzucaj masy roślinnej, lecz przepuść przez sokowirówkę lub wyciskarkę. Połącz oba wyciągi.  Gotowy sok zażywaj  4-6 x dz. po 2 łyżki. Przechowuj w lodówce, nie dłużej jednak niż 5 dni. Możesz go zakonserwować, zalewając  alkoholem 40-70% (100 ml na 100 ml), winem białym lub czerwonym (100 ml soku na 300 ml wina), gliceryną (100 ml na 100 ml), miodem (200 ml miodu na 100 ml soku) lub zasypując cukrem (200 ml cukru na 100 ml soku). Sok stabilizowany gliceryną zażywaj  4 x dz. po pół łyżeczki (działa łagodnie przeczyszczająco), pozostałe przetwory zażywaj  4 x dz. po 10 ml lub 6 x dz. po pół łyżeczki. (Różański)

Dobre połączenia

Herbata na chrypkę  1 łyżkę liści podbiału i 1 łyżkę liści prawoślazu zalej 1 szkl. wrzątku. Odstaw na 20 min. Pij 2-3 szkl. naparu dziennie. (Muszyński)

Herbata na bóle miesiączkowe 1 łyżkę kwiatu podbiału i 1 łyżkę rumianku zalej 1 szkl. wrzącej wody. Odstaw na 20 min. Pij 2 -3 szkl. dziennie  (Muszyński)

Herbata  na kaszel wg. Christophera Hobbsa 4 cz. liści podbiału, 2 cz. liści babki, 2 cz. tymianku, 1 cz. korzenia lukrecji, 1 cz. ślazu lekarskiego, odrobina ziela jeżówki pospolitej.

Historia / lecznictwo ludowe/ wierzenia

Nazwy ludowe: car, zimkowy (wiosenny) król, końskie/kobyle kobyto, boże lice, podbiel, podbielina, białun, białkuch, białmech

Już Hipokrates w I w. p. n. e. stosował podbiał jako środek przeciwkaszlowy. Pliniusz (I w. n. e.) zalecał w razie kaszlu lub duszności wdychanie dymu ze zwiniętych, suszonych liści podbiału. Pisał: „Dym z tej rośliny, którą suszy się wraz z korzeniem i spala na węglu cyprysowym, jeśli wdycha się przez słomkę, ma lecznicze działanie przy przewlekłym kaszlu”.  W średniowieczu św. Hildegarda nazwała podbiał „środkiem przeciw wszystkim schorzeniom piersiowym’. Należał do roślin tytoniowych. Suszonymi liśćmi nabijano fajkę i palono ją w chorobach płuc i oskrzeli. Taki ziołowy tytoń zawierał oprócz liści podbiału często rozmaryn, tymianek, lawendę i rumianek.  W XVIII wieku inhalacje z wywaru, który w swym składzie zawierał m.in. podbiał, zalecano cierpiącym na suchoty. Podbiał jest szczególnym ziołem w polskiej kulturze ludowej, często wymienianym w źródłach staropolskich. Powszechna nazwa podbiał została utworzona od przymiotnika biały i przedrostka pod-, co oznacza roślinę o białym zabarwieniu spodniej części liścia.  Ziele podbiału (Herba Farfarae) pojawia się w Farmakopei Polskiej Królestwa Polskiego w 1817 roku, a następnie w postaci Folium Farfarae (liść podbiału) w  Farmakopei II, III i IV. W lecznictwie ludowym stosowany był od dawna szczególnie na choroby dróg oddechowych, a zewnętrznie do okładów. Odwar lub napar z liści i kwiatów pito przy kaszlu, kokluszu, dusznościach i astmie, dodatkowo stosując syrop z podbiału lub sok powstały z zasypanych cukrem świeżych liści.  Napary robiono nie tylko na wodzie, ale i na mleku. Na duszności i astmę zażywano także po łyżeczce miodu wrzosowego  zmieszanego ze zmielonymi na proszek liśćmi tej rośliny. Napary z kwiatów stosowano także przy zaburzeniach miesiączkowych u kobiet.  Mężczyźni palili suszony liść podbiału zmieszany z tytoniem,  twierdząc, że leczy płuca i zaostrza rozum. Taki sposób leczenia był popularny i zalecany osobom chorującym na suchoty, z tym że zamiast tytoniu stosowano mieszkankę ziół leczniczych. Wierzono, ze liść podbiału (podobnie jak w przypadku innych roślin o dużych liściach) rozprowadza chorobę, ma właściwości gojące, wyciąga nieczystości, ropę, ból , a także odkaża.  Ze świeżych liści robiono okłady na rany, wrzody, czyraki. Spełniały one tutaj rolę środka osłaniającego, łagodzącego i odwilżającego. Przy poważniejszych zranieniach, lub oparzeniach najpierw uszkodzoną skórę obmywano odwarem z korzenia podbiału, a następnie okładano chore miejsce świeżymi liśćmi. Symbolicznie wiązano go z opieką macierzyńską, jednocześnie uważając za zioło niebezpieczne, mające przyciągać gromy, dlatego nie wolno go było trzymać w domu.

Występowanie

Podbiał pospolity jest rośliną rozpowszechnioną w Europie, Afryce Północnej oraz na północy i zachodzie Azji. Został również zawleczony na kontynent Ameryki Północnej. W Polsce jest gatunkiem pospolicie występującym na niżu oraz w górach do strefy kosodrzewiny. Najchętniej rośnie na glebach gliniastych, na skarpach, poboczach dróg, rumowiskach, żwirowiskach, torach kolejowych, brzegach wód w miejscach dobrze nasłonecznionych, z niską roślinnością.

Opis rośliny

Rodzina: Astrowate (Asteraceae), dawniej złożone (Compositae)

Podbiał pospolity jest wieloletnią byliną. Posiada pełzające, łuskowate kłącza w których znajdują się pąki umożliwiające roślinie rozmnażanie wegetatywne.  Kłącza tworzą silnie rozwinięty, podziemny system, który może sięgać nawet do 60 cm w głąb i rozgałęziać się na przestrzeni 2 m. Jesienią z kłączy wyrastają czerwonawe, pokryte łuskami łodygi, które przy pierwszych wiosennych promieniach słońca, przebijają się przez ziemię i wypuszczają złocistożółte, pachnące miodem koszyczki kwiatów. Kwiaty zamykają się na noc, w dni zimne i deszczowe. Przypominają wyglądem mniszka lekarskiego, jednak są mniejsze i bardziej smukłe.  Podbiał kwitnie od marca do kwietnia, a kwiaty zapylane są przez owady. Owoce dojrzewają w kwietniu, przybierając postać łupków, zakończonych puchem kielichowym. Z jednego koszyczka kwiatowego może powstać od 200 do 350 nasion. Roznosi je wiatr. Rzucone na wilgotną glebę od razu kiełkują. Dopiero  przekwitnięciu, kiedy nasiona są już dojrzałe rozwijają się duże jak dłoń liście , o okrągłosercowatym kształcie i nierówno ząbkowatych brzegach. Od góry są gładkie, skórzaste i pokryte fioletowym unerwieniem,  od spodniej strony pokrywa je białawy meszek. Od tego prawdopodobnie pochodzi łacińska nazwa gatunkowa podbiału: far-mąka i ferre – nosić, ponieważ spód liści wygląda jak omączony. W nawiązaniu do tego, że kwiaty pojawiają się przed rozwinięciem liści, podbiał był nazywany Filius ante padrem ( „syn przed ojcem). Dorasta do wysokości 10-25 cm.

Uprawa

Podbiał pospolity jest rośliną pospolitą, dlatego surowiec pozyskasz bez problemu ze środowiska naturalnego. Jeżeli masz oczko wodne, lub jakąś skarpę do obsadzenia to podbiał nada się idealnie. Zasadzisz go za pomocą kawałków kłączy, lub ewentualnie możesz spróbować rozsiać nasiona. Ważne aby nie zasłaniały go inne rośliny, ponieważ dobrze rośnie w pełnym słońcu.  Musisz pamiętać o tym, że jest to roślina szybko rozprzestrzeniająca się , dominująca i traktowana jako chwast z którym trudno sobie poradzić jak już zasiedli jakieś miejsce.  Zazwyczaj pojawia się w naszym ogrodzie z przywiezioną ziemią, w której były kawałki kłączy lub za pomocą rozsiewanych przez wiatr nasion.

Zbiór

Liście do suszenia zbieraj od wiosny do lata. Wybieraj młode, ale dobrze rozwinięte, zdrowe, wolne od plam najlepiej z roślin rosnących w pełnym słońcu. Susz je w ciemnym, przewiewnym miejscu. Aby przyspieszyć suszenie, możesz  pokroić zebrane liście w paski. Świeżych możesz używać do jesieni. Zbierając liście podbiału uważaj, aby nie pomylić ich z liśćmi lepiężnika (Petasites L). Rośliny te często rosną obok siebie. Kwiaty podbiału zbieraj w początkowej fazie kwitnienia ponieważ zebrane później rozsypują się podczas suszenia. Kwiaty najlepiej wysuszyć dość szybko w temperaturze ok. 40 st. C. Odpowiednio wysuszone zachowają kolor. Przy suszeniu liści i kwiatów podbiału zalecana jest staranność, ponieważ na suszonych niewłaściwie może wytworzyć się pleśń.

Korzyści odżywcze

Liście, kłącza i kwiaty zawierają sporo cynku, manganu i potasu, ponadto wapń, siarkę, magnez, żelazo, sód, witaminę C

Substancje fitochemiczne

Liście i kwiaty zawierają  polisacharydy śluzowe, garbniki, olejek eteryczny, karotenoidy, kwasy organiczne, fitosterole, aminowkwasy. Kwiaty zawierają więcej olejku eterycznego oraz flawonoidów, natomiast liście mają więcej śluzu i związków goryczkowych

 

 

Źródła

1. J. Bartmiński (2019), Słownik stereotypów i symboli ludowych, Tom II, Rośliny, Zioła, Wyd. Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin
2. M. Kujawska i Współ. (2016), Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych, Słownik A. Fischera, Wyd. PTL, Wrocław
3. J. Kresanek (1982),  Rośliny lecznicze, Wyd. Sport i Turystyka, Warszawa
4. J.A. Duke (1998), The Green Pharmacy, Wyd. St. Martn’s Press, New York
5. W. Poprzęcki (1989), Ziołolecznictwo, Wyd. SAR SPAR, Warszawa
6. J.A. Duke (2000), The Green Pharmacy Herbal Handbook,  Wyd. Rodale
7. L. Krześniak (1986), Apteczka Ziołowa, Wyd. Sport i Turystyka, Warszawa
8. A. Ożarowski, W. Jaroniewski (1987), Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie,  Wyd. IWZZ, Warszawa
9. J. Muszyński (1958), Roślinne leki ludowe, Wyd. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa
10. A. Ożarowski i Współ. (1976), ziołolecznictwo, Poradnik dla lekarzy, Wyd. PZWL, Warszawa
11. A. Lingg (2011), Zioła przez cały rok, Wyd. Weltbild Media, Warszawa
12. M. Tierra (1998), The way of Herbs, Wyd. Pocket Books, New York
13. H. Różański (2012), Mięta –Podbiał pospolity - Tussilago farfara (Compositae), gramzdrowia.pl, http://www.gramzdrowia.pl/arzt-henry-rozanski/herb/podbial-pospolity-tussilago-farfara-compositae.html
14. P. Piotrowska, M. Wojcińska, I. Matławska (2015), Podbiał pospolity (Tussilago farfara L.), Katedra i Zakład Farmakognozji, Uniwersytet Medyczny im. K. Marcinkowskiego w Poznaniu, postepyfitoterapii.pl, Wyd. Borgis, http://www.postepyfitoterapii.pl/wp-content/uploads/2016/01/pf_2015_157-171.pdf