Stres: Adaptogeny

ZIOŁOWA AKADEMIA ZDROWIA

Napisane przez Ania dnia 8 marca 2022

Aby lepiej zrozumieć, jak dużym wsparciem mogą być dla ciebie rośliny o działaniu adaptogennym poznaj trzy ważne pojęcia dotyczące funkcjonowania naszego organizmu: homeostaza jako równowaga, stres jako zagrożenie, adaptogen jako ratunek.

Homeostaza organizmu

(gr. homoíos - podobny, równy; stásis - stanie, trwanie, postawa)

W latach dwudziestych XX w. amerykański fizjolog Walter Cannon określił homeostazę jako stan równowagi środowiska wewnętrznego organizmu, który jest utrzymywany poprzez odpowiednią koordynację i regulację procesów życiowych. Chodzi o to, że w naszym organizmie cały czas zachodzi ogromna ilość procesów biologicznych, które wymagają względnie stałych warunków. Każda niekorzystna zmiana na zewnątrz mogłaby dość szybko doprowadzić do zaburzeń w funkcjonowaniu, gdyby nie zdolność organizmu do zachowania stałego środowiska wewnętrznego we wszystkich okolicznościach. Ten stan zachowania dynamicznej równowagi wewnętrznej to właśnie homeostaza, a o jej utrzymaniu decyduje wewnętrzny system automatycznej kontroli procesów życiowych, który utrzymuje m.in. odpowiednią temperaturę ciała, objętość płynów ustrojowych, pH krwi, odpowiednie ciśnienie, odpowiednie stężenie związków chemicznych w płynach ustrojowych i krwi (hormony, glukoza). Cannon zwrócił uwagę na bardzo duże możliwości przystosowawcze ludzkiego organizmu, na które wpływa współdziałanie układów nerwowego, hormonalnego i immunologicznego. Ta współzależność to tzw. sieć neuro-immuno-hormonalna - ma ona na fundamentalne znaczenie dla utrzymania homeostazy. Dzięki jej zdolnościom regulacyjnym nasz organizm może dostosowywać się do niekorzystnych warunków środowiska zewnętrznego, ale również pozwala przeciwdziałać niekorzystnym procesom, które zachodzą w jego wnętrzu. Podsumowując, dobry stan zdrowia wymaga, aby w organizmie była zachowana homeostaza (równowaga) oraz sprawne mechanizmy adaptacyjne do zmieniających się warunków życia.

Stres

(ang. stress ‘naprężenie’)

Z początkami badań nad stresem związane są trzy nazwiska: Claude Bernard, Walter Cannon i Hans Selye.

Claude Bernard (1813-1878) twierdził, że ludzki organizm posiada mechanizmy obronne, które kiedy tylko pojawi się jakieś zagrożenie, współdziałają ze sobą, aby zachować stałość środowiska wewnętrznego. Dzieje się to za pomocą różnych fizjologicznych i biochemicznych procesów zachodzących w naszym ustroju. Walter Cannon, który był twórcą teorii homeostazy i rozpatrywał stres jako stan pogotowia, reakcję organizmu na zagrożenie nazwał reakcją „walki i ucieczki”. Reakcja „walcz i uciekaj” to mobilizacja organizmu, który w sytuacji zagrożenia przygotowuje do aktywności mięśnie, które są niezbędne zarówno w momencie walki jak i ucieczki. Z nadnerczy zostaje uwolniona adrenalina, obserwujemy wzmożoną akcję serca, przyspieszony oddech, wzrost napięcia mięśni szkieletowych, odpływ krwi z trzewi i skóry. W tym samym czasie, niezależnie od Cannona, badania nad stresem prowadził Hans Selye (1907-1982). Opisał on reakcję organizmu zwaną zespołem ogólnej adaptacji, która jest odpowiedzią na działanie stresora, dzieląc ją na trzy fazy: alarm, opór, wyczerpanie.

Faza pierwsza – „Alarm”- reakcja alarmowa w odpowiedzi na pojawienie się stresora uruchamia w organizmie tzw. hormonalną odpowiedź stresową. Najpierw przysadka mózgowa i rdzeń nadnerczy wydzielają hormony stresowe: adrenalinę i noradrenalinę, następnie zmobilizowany zostaje system „ataku i ucieczki"

Faza druga – „Opór” lub „adaptacja” – adaptacyjna odpowiedź na stres, to taki „proces naprawczy”, który ma stawić opór lub przystosować organizm do krótkotrwałego stresu, pomóc w przetrwaniu i przywrócić prawidłową homeostazę. Uruchomione zostają mechanizmy, które pozwalają organizmowi zmobilizować się na tyle, żeby zminimalizować straty. Faza II to odpowiedni moment na zastosowanie adaptogenów, które wzmocnią „opór” i oddalą nadejście fazy III. W sytuacji kiedy sytuacja stresowa się przedłuża, permanentnie utrzymujący się we krwi poziom hormonów stresowych skutkuje między innymi tym, że organizm zużywa więcej niż normalnie energii, następuje wyższa niż normalnie koncentracja wolnych rodników, co w efekcie powoduje uszkodzenie komórek i tkanek, szczególnie mitochondriów – potężnych ośrodków energetycznych ustroju. Dlatego bardzo ważne jest, aby w tym stadium została przywrócona homeostaza. Jeżeli to nie nastąpi, nadchodzi faza III.

Faza trzecia – „Wyczerpanie”, kiedy opór słabnie, organizm przestaje walczyć i poddaje się działaniu stresora. W organizmie pojawiają się niekorzystne objawy jak mniejsza odporność, zaburzenia funkcjonowania i rozpoczynają się procesy chorobowe.

W przypadku stresu ostrego (silnego i krótkotrwałego) organizm i psychika reagują szybko pobudzeniem, ale i szybko powracają do równowagi. Inaczej to wygląda jeżeli narażeni jesteśmy na stres przewlekły. Przy chronicznym oddziaływaniu stresorów organizm stara się wrócić do stanu homeostazy i wykształcić mechanizmy adaptacyjne przez zmiany morfologiczne, biochemiczne i fizjologiczne. Wytrzymałość każdego organizmu jest inna. Krytyczne przeciążenia zmuszające nasz ustrój do adaptacji w ekstremalnych warunkach mogą powodować zmiany patologiczne, ponieważ wtedy nasz organizm jest w stałej gotowości do walki z czynnikami stresogennymi, a to zaburza jego homeostazę, czego rezultatem są choroby i zakłócenia w funkcjonowaniu układów lub też poszczególnych narządów. Możesz wtedy odczuwać np. wyczerpanie fizyczne, psychiczne, nadmierną nerwowość czy stany depresyjne. Surowce roślinne o działaniu adaptogennym wspierają wypracowywanie przez organizm mechanizmów adaptacyjnych.

Adaptogen

(adapto z grec. przystosować się)

Adaptogeny wzmacniają odporność naszego organizmu na sytuacje stresogenne związane z czynnikami psychicznymi jak np. stany depresyjne, lęki, niepowodzenia lub czynnikami fizycznymi jak np. zimno, hałas, brak tlenu, które zaburzają homeostazę. Adaptogeny to takie środki przeciwstresowe, które mają normalizujący wpływ na nasz ustrój. Działają co prawda wolniej od roślin o właściwościach energetyzujących i bez spektakularnych efektów pobudzających, jednak efekty ich działania są trwalsze i bezpieczniejsze dla naszego organizmu i psychiki. Ponadto adaptogeny stymulują niektóre procesy biochemiczne, co prowadzi między innymi do zwiększenia sprawności fizycznej. Historia adaptogenów rozpoczęła się po II wojnie światowej, kiedy naukowcy radzieccy w ramach programu rządowego szukali substancji, które miały zwiększać wytrzymałość sportowców, personelu wojskowego i urzędników państwowych. Było to związane z trwającą "zimną wojną". W 1947 roku rosyjski naukowiec Nikolay Lazarev użył terminu adaptogen w stosunku do substancji, które zwiększały odporność na stres oraz zwiększały sprawność fizyczną i psychiczną. Lazarev wyznaczył trzy cechy adaptogenów: nietoksyczność, zwiększanie odporności na stres i dążenie do równowagi organizmu. Najpierw badano substancje syntetyczne i odkryto m.in. dibazol. Następnie badania skierowano na substancje roślinne. Najpierw zbadano potencjał adaptogenny korzenia chińskiego żeń-szenia (Panax gingseng), a następnie żeń-szenia syberyjskiego, który jak się okazało, ma podobne działanie. Aktualnie uważa się, że rośliny adaptogenne działają jako „tonicum” lub „panaceum”, czyli mają normalizujący wpływ na nasz ustrój, nie powodują nadstymulacji i nie blokują normalnych funkcji organizmu.

JAK DZIAŁAJĄ ADAPTOGENY:

- są nietoksyczne nawet podczas długiego okresu stosowania

- działają holistycznie na więcej niż jeden układ/narząd

- mają właściwości antyoksydacyjne, przeciwzapalne, przeciwwirusowe

- wpływają pobudzająco lub hamująco na wydzielanie hormonów

- wzmacniają umiejętność przystosowywania się do nowych warunków

- obniżają negatywne efekty stresu,

- pomagają organizmowi lepiej przystosować się do sytuacji stresowych i lepiej sobie z nimi radzić

- zmniejszają poziom lęku

- usprawniają procesy zapamiętywania i uczenia się

- poprawiają samopoczucie, uwagę i koncentrację

- pomagają w przywróceniu i wzmocnieniu homeostazy organizmu

- wzmacniają odporność organizmu

- poprawiają napięcie mięśniowe, zwiększają siłę fizyczną i wydajność organizmu podczas wysiłku fizycznego, np. podczas intensywnego uprawiania sportu

- podnoszą energię, wytrzymałość i witalność,

- po przebytych chorobach przyczyniają się do przyspieszenia i poprawienia procesu rekonwalescencji,

Popularne rośliny o działaniu adaptogennym

Różeniec górski (Rhodiola rosea)

Ang. Arctic root, golden root

Surowiec leczniczy: kłącze z korzeniami (najlepiej 5-6 letniej rośliny)

Rodzina: gruboszowate

Pochodzenie: roślina rozpowszechniona na półkuli północnej

Różeniec górski zwany również złotym korzeniem lub korzeniem arktycznym rośnie na zboczach górskich stoków oraz w rejonach okołobiegunowych. W Polsce niewielkie skupiska występują na terenie parków narodowych w Bieszczadach, Sudetach i Tatrach. Świeżo przycięty korzeń ma różany kolor i zapach podobny do olejku różanego. Jest to stara roślina lecznicza używana przez ludy rosyjskie i wikingów. W medycynie ludowej sporządzano z niej lekarstwa na przewlekłe zmęczenie, choroby infekcyjne, schorzenia neurologiczne i psychiatryczne. Badania wykazały, że kłącze różeńca górskiego przywraca i ugruntowuje homeostazę organizmu, działając uspokajająco, zwiększając wytrzymałość, działając przeciwstresowo, immunostymulująco, wzmacniając sprawność fizyczną, a także wspomagając koncentrację, procesy zapamiętywania i uczenia się.

Dobre połączenia: różeniec górski wykazuje synergizm z magnezem, witaminą B6, B1, miłorzębem, guaraną (Różański)

Dawkowanie (Różański):

Sproszkowany surowiec – 1g 2-3 x dz.
Nalewka – 1 cz. rozdrobnionych kłączy z korzeniami zalej 5 cz. ciepłego alkoholu 40%; maceruj co najmniej 14 dni. zażywaj 2 -3 x dz. po 5 ml.

Okres stosowania: maksymalnie 4 miesiące

Przeciwwskazania: Nie stosuj przetworów z różeńca górskiego w godzinach wieczornych, bo pojawią się problemy z zasypianiem. Wśród efektów ubocznych wymienia się odczuwanie stanów lękowych i uczucie pobudzenia dlatego nie stosuj większych dawek niż podane.

Cytryniec chiński (Schizandra chinensis)

Ang. Chinese Magnolia Vine, Five-Flavour Seed

Surowiec leczniczy: owoce, pędy, liście, kora

Rodzina: cytryńcowate

Pochodzenie: naturalnie występuje w północnych Chinach i na Półwyspie Koreańskim, w niektórych rejonach Rosji.

W Chinach nazywany jest Wu Wei Zi, czyli „rośliną o pięciu smakach”. Miąższ cytryńca w smaku jest kwaśny, skórka słodka, nasiona gorzkie i cierpkie, a proszek z nasion podczas przechowywania nabiera smaku słonego. Owoc cytryńca chińskiego od tysięcy lat stosowany jest w tradycyjnej medycynie chińskiej. Wierzono, że smak kwaśny i słony wywiera pozytywny wpływ na funkcjonowanie wątroby i gonad męskich, smak gorzki i cierpki wpływa pozytywnie na prace serca i płuc, a smak słodki oddziałuje na żołądek. Informacje o leczniczych właściwościach owoców cytryńca pojawiają się także w tradycyjnej medycynie rosyjskiej. Stosowane były jako środek tonizujący, zmniejszający zmęczenie, głód i pragnienie. Przetwory z cytryńca chińskiego miały opóźniać procesy starzenia, przedłużać życie, zwiększać siły witalne oraz poprawiać zdrowie psychiczne. Do oficjalnego lecznictwa europejskiego, w tym polskiego gatunek ten został wprowadzony dopiero kilkanaście lat temu. Cytryniec zwiększa odporność organizmu na stres, działa stymulująco i tonizująco na centralny system nerwowy - szczególnie przy zmęczeniu fizycznym i umysłowym, poprawia procesy uczenia się i pamięć. Znosi stany depresji i znużenia, pobudza do aktywności życiowej. Ponadto działa przeciwmiażdzycowo i ochronnie na naczynia krwionośne i wątrobę. Możesz stosować gdy cierpisz na zaburzenia pamięci i koncentracji, kiedy nie radzisz sobie z sytuacjami stresowymi, cierpisz na depresję, a także jeżeli pracujesz w trudnych warunkach, lub intensywnie uprawiasz sport. Przetwory z cytryńca są doskonałym środkiem do stosowania po przebytych chorobach wyniszczających.

Przeciwwskazania: stany nadpobudliwości nerwowej, bezsenność, nadciśnienie tętnicze, zaburzenia pracy serca.

Dawkowanie (Różański):

Nalewka na pędach, liściach, owocach: 1:5 alkoholu 50-60%: zażywaj 15 ml 2 x dziennie lub 30 ml 1 x dziennie.
Sproszkowane, suche owoce: 10 g, 1 -2 x dziennie.
Sproszkowane pędy, kora: 1-2 g, 1-2 x dziennie.
Nalewka na winie (100g rozdrobnionego surowca na 500-700 ml wina wytrawnego): 1 kieliszek dziennie przez 1-2 tygodnie. Kurację wznawiaj co 2-3 miesiące.

Traganek błotniasty (Astragalus membranaceus)

Ang. Mongolian milkvetch

Surowiec leczniczy: korzeń

Rodzina: motylkowate

Pochodzenie: Chiny, Mongolia

Wysuszony korzeń tej rośliny, znany jako „Huangqi” jest ważnym składnikiem medycyny chińskiej od tysięcy lat. Posiada właściwości antybakteryjne, przeciwrodnikowe, wzmacnia serce, wątrobę, płuca. Traganek działa antyperspiracyjnie dlatego stosowany jest w leczeniu nadmiernej potliwości czy nocnych potów. Wzmacnia system odpornościowy, pomaga zapobiegać przeziębieniom, grypie, zapaleniu oskrzeli, mononukleozie, zapaleniu płuc. Pomaga również zapobiegać immunosupresji (hamowanie procesu wytwarzania przeciwciał i komórek odpornościowych) spowodowanej chemioterapią i radioterapią. Traganek ma właściwości spowalniające rozwój nowotworów. Przy regularnym stosowaniu przetworów z traganka poprawisz wydolność nerek i wątroby. Wyciągi z traganka stosowane na skórę działają przeciwzapalnie, antyseptycznie, wazoprotekcyjnie (ochronnie na naczynia krwionośne) i regenerująco (Różański)

Dobre połączenia: traganek zwykle łączony jest z ostropestem plamistym, cytryńcem. pokrzywą, szałwią czerwoną.

Dawkowanie:

Sproszkowany korzeń zażywaj w dawce 1-2 g 3-4 x dziennie (Różański)

Przeciwwskazania: Raczej nie stosuj w ciąży i podczas karmienia ponieważ nie ma badań potwierdzających bezpieczeństwo.

Witania ospała (Withania somnifera)

Surowiec leczniczy: korzenie, owoce

Rodzina: psiankowate

Pochodzenie: Indie, Pakistan, Sri-lanka, Izrael, Iran, Bangladesz, Afganistan

Działanie: uspokajające, antydepresyjne, przeciwzapalnie, antyoksydacyjnie, uodparniające, antynowotworowe, przeciwskurczowe, moczopędne, ściągające

Inne popularne nazwy: Ashwagandha, indyjski żeń-szeń (Indian ginseng), Winter cherry, Kanaje Hindi i Samm Al Ferakh.

Witania była stosowana w tradycyjnej medycynie wschodniej leczeniu reumatyzmu, osłabienia pamięci, ogólnego wyczerpania i niemocy płciowej. Należy do grupy adaptogenów uspokajających. Jest bardzo skuteczna w zwalczaniu lęków, myśli depresyjnych, zmęczenia, bezsenności spowodowanej stresem i neurastenii oraz przy trudnościach adaptacyjnych (np. u dzieci nieśmiałych, zestresowanych, zmieniających szkołę). Wzmacnia system odpornościowy. Poprawia procesy uczenia się, zapamiętywania, polepsza samopoczucie, znosi przykre objawy psychiczne towarzyszące chorobie Alzheimera. Witania jest bogata w żelazo, dlatego może być stosowana leczeniu anemii, najlepiej w postaci proszku zmieszanego z mlekiem i melasą (Dąbrowska-Breinstein). Jak podają źródła naukowe wyciągi z witanii w dawce 3 g/dziennie, przyjmowane przez rok poprawiają znacznie parametry krwi (podnoszą poziom hemoglobiny, obniżają poziom cholesterolu, triglicerydów, LDL i cukru we krwi, podnoszą poziom HDL), wzmacniają uwapnienie kości (zmniejszają utratę wapnia z kości) (Różański). Łagodzi objawy menopauzy (zły nastrój, bóle mięśni), zespoły bólowe szyi i pleców a także, w połączeniu z magnezem, objawy zespołu niespokojnych nóg i zapalenia stawów. Zwiększa wydalanie z ustroju sodu i wspomaga ustępowanie obrzęków.

Przeciwwskazania: Witania może nasilić efekt działania leków nasennych. Nie stosuj w czasie ciąży i karmienia.

Dawkowanie (H. Różański):

Skuteczne dawki ekstraktów suchych (1,5% witanolidów) wynoszą ok. 500 mg dziennie.
Sproszkowany korzeń zażywaj w dawce ok. 6-7 g dziennie,
Nalewkę/ekstrakt płynny 1:2 – 12 ml dziennie

Eleuterokok kolczasty (Eleutherococcus senticousus)

Popularne nazwy: żeń-szeń syberyjski, Siberian Ginseng lub Eleuthero Ginseng

Surowiec leczniczy: cała roślina jest surowcem lekarskim, szczególnie korzenie i kłącza

Rodzina: araliowate

Pochodzenie: głównie północno-wschodnia Azja: Chiny, Korea, Japonia, Mandżuria, Syberia

Eleuterokok kolczasty jest znaną w medycynie chińskiej od 4000 lat rośliną leczniczą, która była stosowana w celu zwiększenia sił witalnych. Jest to niewielki, długowieczny krzew z rozłożystym i bardzo silnym systemem korzeniowym, którego promień może dochodzić nawet do kilkunastu metrów. W Chinach i Rosji jest uprawiana na skalę przemysłową. Zawiera fitosterole dzięki czemu reguluje przemianę tłuszczów i zapobiega stłuszczeniu serca, wątroby i nerek. Posiada właściwości immunostymulujące, przeciwzapalne, przeciwrodnikowe i odtruwające. Eleuterokok jedną z silniej działających roślin adaptogennych :

- wspomaga procesy zapamiętywania i uczenia się

- działa pobudzająco na centralny ośrodek nerwowy

- zwiększa wydolność fizyczną i psychiczną, działa jak środek dopingujący

- zmniejsza zmęczenie i senność

- zwalcza lęki i depresje

- zwiększa odporność organizmu i zdolności adaptogenne

- chroni i wzmacnia układ sercowo-naczyniowy

- obniża poziom cukru we krwi

- działa ochronnie na wątrobę m.in. po zatruciach alkoholowych zwiększając aktywność enzymów odpowiedzialnych za metabolizm oraz regulując przemianę tłuszczów

- minimalizuje stres, który powodują kuracje sterydowe

- poprawia ogólny stan pacjentów poddawanych radioterapii lub chemioterapii,

- wpływa korzystnie na skracanie okresu rekonwalescencji u pacjentów po ciężkich zabiegach chirurgicznych i długotrwałych chorobach

Przetwory i dawkowanie (Różański):

Napar: 1-2 łyżki rozdrobnionego surowca zalej 1 szkl. wrzącej wody i odstaw na 45 min. Przecedź i pij rano w południe po 100-200 ml.
Nalewka: 1 cz. rozdrobnionego surowca zalej 3 cz. ciepłego alkoholu 40%, mocnego wina czerwonego lub białego wytrawnego. Maceruj przez 2 tygodnie w ciemnym miejscu i odcedź. Pij po 1 kieliszku 1 dziennie najlepiej rano lub w południe.

Przeciwwskazania: Nie stosuj w czasie ciąży.

Źródła