Melisa lekarska, łac. Melissa officinalis, ang. Lemon Balm, franc. Melisse officinale,  niem. Mellise, ros. Melissa lekarstwiennaja

Surowiec

 Liście, ziele , olejek eteryczny

Jeżeli chcesz kupić gotowy surowiec w sklepie to wybieraj raczej zioła sypkie (nie w torebkach) z apteki lub sklepu zielarskiego. Jeżeli odwiedzasz np. Grecję, Hiszpanię, Portugalię, Włochy czy Bułgarię na miejscu możesz zaopatrzyć się w suszone ziele melisy, które tam jest sprzedawane jako przyprawa, a jest lepszej jakości niż ziele melisy dostępne u nas, co oczywiście wynika z tamtejszego klimatu.

Olejek eteryczny z melisy lekarskiej jest bardzo cenny ale w związku  z jego małą zawartością w roślinie jest dosyć drogi.  Dlatego jest często fałszowany lub pod jego nazwą sprzedawane są inne olejki o podobnym zapachu. Olejek melisowy zastępowany jest między innymi przez olejek cytronelowy (Oleum Citronellae – Oleum Melissae indicum) pochodzący z trawy o nazwie palczatka cytrolelowa o podobnym składzie. Czasem są to mieszanki olejku cytronelowego, olejku z trawy cytrynowej lub ich frakcji. Olejek melisowy występuje również pod nazwą Oleum Melissae citratum co oznacza, że w podczas procesu produkcji nad liśćmi melisy destylowano olejek z cytryn.

Smak i zapach

Smak: cytrynowo gorzki
Zapach: przyjemny cytrynowy

Działanie

Uspokajające, lekko nasenne,  przeciwskurczowe, przeciwwirusowe

 Wyciągi alkoholowe z liści melisy są skutecznym środkiem uspokajającym. Łagodzą napięcie, drażliwość  i niepokój oraz ułatwiają zasypianie. To działanie jest na tyle silne, że w wielu przypadkach możesz melisą zastąpić przyjmowanie syntetycznych środków, ewentualnie stosować je  równocześnie zmniejszając znacznie dawki leków syntetycznych. Działanie uspokajające posiada również olejek melisowy. Wyciągi wodne działają tutaj słabiej, ale za to  wykazują działanie przeciwwirusowe. Melisa znosi bolesne miesiączkowanie i ułatwia przejście przez trudny okres po- i przekwitania. Przetwory z melisy są pomocne w leczeniu nerwicy serca ponieważ zmniejszają  pobudliwość nerwową serca (częstoskurcz), obniżają nieznacznie ciśnienie krwi, zwalniają oddech.  Wpływają przeciwskurczowo na mięśnie gładkie przewodu pokarmowego oraz pobudzają wydzielanie soku żołądkowego, dzięki czemu możesz je stosować w leczeniu zaburzeń trawiennych (niestrawność, wzdęcia). Ponadto melisa działa antyoksydacyjnie, przeciwwolnorodnikowo, a także immunostymulująco.  Olejek melisowy niszczy wirusa opryszczki (Herpes Simplex) świnki i ospy.

Zastosowanie

Wyciągi alkoholowe możesz stosować w sytuacjach napięcia i stresu, przy migrenie,  objawach palpitacji serca przy stanach lękowych oraz problemach ze snem. Herbata z melisy również zadziała uspokajająco jednak  aby wzmocnić jej działanie lepiej połącz ją np. z rumiankiem lub dziurawcem. Napar możesz stosować przy dolegliwościach miesiączkowych, jak np. ból i skąpe miesiączki, czy ich zmienne nasilenie.  Melisa ze względu na swoje uspokajające i rozkurczowe działanie polecana jest szczególne jeżeli wystąpi niestrawność wywołana stanem nerwowym lub depresyjnym. Gorący napar możesz stosować w stanach gorączkowych przy przeziębieniu i grypie. Zewnętrznie okłady z ostudzonego naparu lub świeżych listków  możesz stosować na rany, co zadziała lecząco, kojąco i chłodząco (Górnicka). Olejek z melisy możesz stosować bezpośrednio na skórę przy opryszczce, a także na użądlenia owadów. Na użądlenia owadów możesz również przygotować okład ze świeżego ziela.  Dr Różański poleca również smarowanie olejkiem zmian ospowych i pleśniawek na błonach śluzowych.

Bezpieczeństwo stosowania

Melisę trudno jest spożyć w dawkach które mogą wywołać skutki uboczne. 2-4 szklanki naparu z melisy dziennie z pewnością nie zaszkodzą (Różański).  Melisa w większych dawkach  może powodować senność i osłabienie koncentracji. Niektóre osoby mogą być uczulone  olejek melisowy, co objawi się rumieniem, świądem i pokrzywką.

Ciąża, laktacja: zachowaj ostrożność w stosowaniu przetworów z melisy.

Przeciwwskazania

Niektórzy fitoterapeuci twierdzą, że stosowanie olejku z melisy może podnieść ciśnienie w gałce ocznej negatywnie wpływając na osoby które chorują na jaskrę lub których oczy są zagrożone ta chorobą (Duke)

Przetwory i dawki

Napar melisowy: 2 rozdrobnionych łyżki liści zalej 2 szkl. wrzącej wody, odstaw na 30 min., przecedź. Pij kilka x dz. po 100-200 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg: 8,5 ml, 5-6 kg: 10,7 ml, 7-8 kg: 15 ml, 3-4 x dz. lub częściej; dzieci ważące 9-10 kg: 19 ml, 15-20 kg: 42 ml, 25-30 kg: 53 ml, 35-40 kg; 75 ml, 45-50 kg; 107 ml, 3-4 x dz. lub częściej. Dla dzieci możesz przygotować również napar na mleku i osłodzić miodem (Różański)

Nalewka melisowa:  pół szkl. suchych liści zalej 400 ml wódki,  odstaw na 14 dni, przefiltruj. Zażywaj 3-4 x dz. po 10 (max 15) ml; dzieci ważące 10-15 kg: 1,4-2 ml, 20-25 kg: 2,8-3,5 ml, 30-35 kg: 4-5 ml, 40-45 kg: 5,7-6 ml, 50-55 kg: 7-7,8 ml, 3-4 x dz. (Różański). Podając nalewki dzieciom rozcieńczaj je w wodzie, mleku, herbatce ziołowej lub soku.

Intrakt melisowy: świeżo zebraną melisę szybko opłucz w zimnej wodzie, posiekaj drobno i zalej gorącym alkoholem 40-60% w proporcji 1:5. Odstaw na co najmniej 7 dni, przefiltruj. Do  gotowego intraktu możesz dodać miodu dla smaku. Zażywaj 1-3 x dz. po 5-10 ml. Możesz rozcieńczyć np. w połowie szklanki wody. Działa uspokajająco, ulatwia zasypianie, łagodzi stres, poprawia funcje przewodu pokarmowego, łagodzi nerwice serca.  Intraktem możesz także pędzlować choroby wirusowe skóry (opryszczka, ospa) oraz pleśniawki (Różański)

Miodek melisowy: rozdrobnij świeże listki melisy, zwilż wódką, a następnie zalej miodem. Gotowy miodek melisowy możesz zażywać 2x dz. po 1 łyżce ( Różański)

Wino melisowe: 26 g rozdrobnionych liści melisy, zalej ½ l białego wina gronowego i maceruj przez 3 dni, a następnie przecedź. Pij po 1-2 łyżki kilka x dz. w miarę potrzeby, jako środek uspokajający i przeciwskurczowy (Ożarowski, Jaroniewski)

 Olejek melisowy  (Melissa Officinalis Oil) możesz zażywać  na cukrze lub miodzie w ilości 5-6 kropli (Różański) 

Dobre połączenia

• Napar z melisy i rumianku możesz stosować jako lekarstwo na dolegliwości żołądkowe i przy wyczerpaniu nerwowym 
• Jeżeli wystąpią u ciebie nieżyty przewodu pokarmowego połączone ze stanami skurczowymi ( np. jelit, dróg żółciowych) to połącz melisę z rumiankiem, miętą pieprzową
• Łagodną herbatkę uspokajającą, szczególnie pomocną przy bezsenności spowodowanej przygnębieniem i smutkiem przygotujesz łącząc liść melisy z męczennicą cielistą (passiflora incarnata) oraz odrobiną kwiatu lawendy. Wypij filiżankę lub 2 naparu kilka godzin przed snem
• W nerwicach dobrze jest połączyć melisę z rumiankiem, arcydzięglem, miętą, szyszkami chmielu, głogiem (kwiat, owoc), męczennicą,  serdecznikiem pospolitym
• W zaburzeniach rytmu serca połącz melisę z głogiem, kozłkiem lekarskim lub lipą
• W przypadku nudności i wymiotów ( również w ciąży) możesz połączyć melisę z majerankiem lub miętą

Współczesne badania

Na podstawie publikacji N. Dobros :

1. Przeprowadzono badania z użyciem olejku melisowego do aromaterapii. Badania obejmowały pacjentów z zaawansowaną demencją , u których występowały pobudzenie, agresja słowna lub psychiczna. Podczas leczenia pacjentom smarowano ramiona i twarz olejkiem melisowym . Po 4 tyg. Obserwowano zmniejszenie natężenia pobudzenia towarzyszącego demencji o 30%. Zauważono również, że nastąpiła poprawa jakości życia, wyrażająca się zwiększeniem czasu spędzanego w towarzystwie innych ludzi.
2. Przeprowadzono badania nad skutecznością melisy lekarskiej w łagodzeniu objawów PMS (zespołu napięcia przedmiesiączkowego), objawiającego się przede wszystkim rozdrażnieniem, zmiennością nastroju, płaczliwością. W doświadczeniu uczestniczyły studentki, które otrzymywały kapsułki zawierające 500 mg sproszkowanych liści melisy. Kobiety przyjmowały leki dwa razy dziennie podczas fazy lutealnej w dwóch kolejnych cyklach menstruacyjnych. Własne obserwacje zapisywały w kwestionariuszu. Zarówno po pierwszym, jak i drugim miesiącu stosowania kapsułek z melisa stwierdzono zmniejszone występowanie objawów PMS.
3. Badacze ocenili skuteczność i bezpieczeństwo stosowania suchych ekstraktów z melisy u osób z łagodnym kołataniem serca na tle nerwowym . Pacjenci przez 14 dni otrzymywali 2 x dz. kapsułki zawierające 500 mg zliofilizowanego  wodnego ekstraktu z liści melisy. W wyniku leczenia zmniejszyło się odczucie niepokoju, bezsennośc oraz częstotliwość występowania dolegliwości kardiologicznych. Ponadto nie stwierdzono poważnych efektów ubocznych.

Na podstawie publikacji A. Kędzi, E. Hołderna-Kędzi:

1.  Prowadzono doświadczenia nad możliwością zastosowania alkoholowego ekstraktu melisy w chorobie Alzheimera u pacjentów w wieku 65-80 lat. Po 4 miesiącach obserwacji stwierdzono znaczna poprawę pamięci i zapamiętywania.
2. Liście melisy wykorzystywane są w leczeniu nadczynności tarczycy. Takie działanie potwierdziły badania zarówno in vitro, jak i in vivo, w których ekstrakt z liści hamował odpowiedź komórek tarczycy na TSH.
3. Wiele badań wskazuje na znaczną aktywność olejku melisowego wobec różnych bakterii chorobotwórczych.

Historia / lecznictwo ludowe / wierzenia

 Inne nazwy:  matecznik, meliza, pszczele ziele, pszczelnik, rojownik

Melisa jest starą rośliną uprawną  znaną Grekom, Rzymianom oraz Arabom z którymi w X w. trafiła do Hiszpanii. Następnie mnisi przyczynili się do jej rozprzestrzenienia w Europie, gdzie już w wiekach średnich uprawiana była w celach leczniczych między innymi we Włoszech, Niemczech , a nawet w Skandynawii. Do Polski trafiła prawdopodobnie za  pośrednictwem klasztorów włoskich do ogrodów przyaptecznych i przydomowych.  Jest rośliną miododajną, jej aromat przyciąga pszczoły. W języku łacińskim  mel oznacza miód, w języku greckim miód to méli (μέλι), a pszczoła to mélissa (μέλισσα), stąd też pochodzi etymologiczna nazwa tej rośliny. Starożytni Grecy wierzyli, że gałązka melisy umieszczona w pustym ulu sprawi, ze wewnątrz osiedli się pszczela rodzina. Praktykowane było również uprawianie melisy w pobliżu pasiek, a także nacieranie świeżymi roślinami pustych uli aby przyciągnąć te pożyteczne owady zaraz po wyrojeniu – stąd też polska ludowa nazwa rojownik. Perski lekarz Awicenna (*980 † 1037) cenił ją jako środek wzmacniający i wypędzający melancholię. Szwajcarski lekarz i alchemik Paracelsus (*1943 †1541) określał melisę jako ożywiającą ludzi, wskazaną wszystkim uskarżającym się na dolegliwości nerwowe  i uważał ją za najlepsze lekarstwo dla serca. Była nazywana „radością dla serca“, a nawet „eliksirem życia“.  Angielski pisarz John Evelyn (*1620† 1706 ) pisał: Melisa jest władcą mózgu, który wzmacnia umysł i usuwa z niego melancholię. W XV i XVII w. destylaty z melisy były znane i cenione jako perfumy. W XVII s. tworzono odświeżającą kompozycję perfum o nazwie Eau des Charmes w skład której wchodził destylat z melisy, ekstrakt ze skórki cytrynowej i lawendy. W lecznictwie ludowym napar z jej liści był stosowany  przy bólach serca, chorobach żołądka, niektórych postaciach astmy, neurozach i dla uregulowania menstruacji. Stosowana była również jako lekarstwo na kaszel, a odwar na mleku używany był przy kolkach. Na wsiach litewskich napar sporządzony z melisy i majeranku miał wzmacniać pamięć.

Występowanie

Melisa pochodzi znad Morza Śródziemnego, gdzie występuje w stanie dzikim, zwłaszcza na jego wschodnich wybrzeżach. Dobrze się aklimatyzuje i jest obecnie uprawiana w wielu krajach.

 Opis rośliny

Rodzina: Jasnowate (Lamiaceae) 

Melisa jest byliną o lekko zdrewniałych u nasady łodygach. Osiąga wysokość około 60 cm. Ma silnie rozwinięty system korzeniowy, czterokanciaste, owłosione łodygi, sercowojajowate, bladozielone liście o brzegach karbowano-ząbkowanych. Blaszka liściowa pokryta jest włoskami gruczołowymi, w których  znajduje się olejek. Kwiaty melisy są drobne, wargowe, białawe lub żółtawe zabrane w kątach liści. Kwitnie od czerwca do sierpnia. Kwiaty są często odwiedzane przez pszczoły. Owocem jest rozłupka rozpadająca się po dojrzeniu na cztery jajowate, wydłużone nasiona o kolorze brązowym lub czarnym. Rozłupki dojrzewają pod koniec sierpnia i na początku września.  Cała roślina charakteryzuje się po roztarciu silnym, przyjemnym, cytrynowym zapachem.

 Uprawa

Dlaczego warto: kępka melisy lekarskiej z własnej uprawy dostarczy ci aromatycznego surowca, z którego  przygotujesz zarówno leczniczy napój jak i inne wartościowe przetwory. Rośliny dostępne w marketach są uprawiane na stymulatorach wzrostu i nawozach, natomiast gotowe herbatki, szczególnie w postaci torebek (fix)  zawierają zioła mocno sproszkowane, zwietrzałe, a przez to słabe jakościowo. Dlatego napar przygotowany z takiego suszu często po prostu nie działa tak jak powinien. Więcej na ten temat poczytasz tutaj.

Melisa jest rośliną wieloletnią, którą możesz w prosty sposób uprawiać zarówno w ogrodzie jak i w doniczce na parapecie czy balkonie od strony południowej, wschodniej i zachodniej. Jest  dosyć dobrze zaaklimatyzowana w naszym kraju, jedynie w bezśnieżne i ostre zimy może wymarznąć. Uszkodzić ją mogą również wczesnowiosenne przymrozki. Lubi stanowiska ciepłe i osłonięte od wiatru. Poradzi sobie w półcieniu jednak rośliny rosnące w pełnym słońcu mają najwyższą zawartość olejku eterycznego. Uprawę rozpoczniesz wysiewając nasiona w połowie marca do doniczek w domu lub w maju bezpośrednio do gruntu. Nie ma dużych wymagań glebowych ale nie znosi gleby kwaśnej.  Najlepiej będzie rosła na ziemi żyznej, wapiennej,  przepuszczalnej i dobrze spulchnionej. Pamiętaj o regularnym podlewaniu, szczególnie jeżeli uprawiasz melisę w skrzynkach lub doniczkach na balkonie , aby nie dopuścić do przesuszenia bryły korzeniowej. Pielęgnacja ogranicza się do regularnego nawadniania, spulchniania ziemi i odchwaszczania. Możesz odżywiać roślinę  granulowanym obornikiem lub kompostem wymieszanym z wysuszonymi i rozdrobnionymi skorupkami jajek.  Rośliny znajdujące się w ogrodzie możesz przykryć jesienią kompostem. Możesz wiosną lub jesienią rozmnożyć stare krzaki melisy przez podział korzeni.  Brązowe plamy na liściach będą oznaczały, ze twoją roślinę zaatakował grzyb Septoria melissae, a żółte wybarwienie oznacza rdzę miętową. 
 Zbiór

Najodpowiedniejszym czasem na zbiór jest moment, kiedy zaczynają się tworzyć pąki kwiatowe. Cięcie przeprowadzać nawet  2 lub 3 krotnie,  pamiętając aby ostatnie było najpóźniej na początku września. Chodzi o to aby roślina miała wystarczająco dużo czasu aby przed zimą odrosnąć i zgromadzić substancje zapasowe, a tym samym być mniej podatną na ewentualne wymarznięcie. Bardzo ważna jest odpowiednia pogoda. Dzień zbioru powinien być słoneczny, suchy.  Po obeschnięciu rosy zetnij  górne, dobrze ulistnione części łodyg ok. 5-10 cm nad ziemią i susz w  miejscu przewiewnym, zacienionym w temp. do 35 st. C. Możesz suszyć całe ziele lub tylko liście. Wysuszony surowiec powinien charakteryzować się jasnozielonym kolorem i przyjemnym zapachem.  Liście i ziele są bardzo wrażliwe na gniecenie, które powoduje brunatnienie i obniżenie ich wartości. Jeżeli zbierzesz wilgotną roślinę, podczas suszenia zacznie czernieć.  Gotowy susz przechowuj w szczelnym opakowaniu w pomieszczeniu suchym, chłodnym i zacienionym. Świeże gałązki możesz zamrozić.

Korzyści odżywcze

Wit. C ok. 100 mg/100g,  sole mineralne (Różański)

Substancje fitochemiczne