Łac. Tilia; ang. Linden tree, franc. Tilleul; niem. Linde; ros. Lipa

Lipiec to okres kwitnienia lipy drobnolistnej (Tilia mordata), kilka tygodni wcześniej zakwitła lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos). Są to gatunki rodzime, a surowce z obu lip mają właściwości lecznicze. Herbata z kwiatów najbardziej jest znana z tego, że działa napotnie i często stosujemy ją w chorobach gorączkowych. Picie aromatycznej herbaty ale też lipowe kąpiele działają uspokajająco i odprężająco. Czerwiec i lipiec to miesiące w których możesz przygotować zapas kwiatów  na chłodniejsze miesiące.  Lecznicze właściwości mają również liście i owoce lipowe.

Surowiec

Kwiat, liść, owoc, węgiel lipowy

Smak  i zapach

Kwiaty: zapach silny,  przyjemny, miodowy; smak śluzowaty nieco ściągający

Działanie

W przypadku choroby gorączkowej napary lub odwary z kwiatów zadziałają napotnie (zwiększą wydzielanie potu i poprawią transpirację i oddychanie skóry). Takie działanie wywołasz nie tylko pijąc gorący napar ale również stosując lipową kąpiel. Herbata działa uspokajająco, znosi napięcie i nadmierne pobudzenie układu nerwowego, łagodzi problemy trawienne związane ze stresem, odpręża. Mówi się  nawet o kwiatach lipy, że są panaceum zmęczenia nerwowego. Picie  naparu wpływa też korzystnie na konsystencję krwi, obniża nieznacznie  jej lepkość i przeciwdziała skupianiu się czerwonych krwinek.  Liście działają podobnie jak kwiaty, lecz silniej żółciopędnie i moczopędnie, a ponadto przeciwzapalnie. Roztarte niedojrzałe owoce lipy na mleku lub wodzie to dobry środek odżywczy, usuwający zgagę i łagodzący objawy choroby wrzodowej. Jeżeli dodasz do tego lukrecję to taki specyfik  przyspieszy gojenie owrzodzeń przewodu pokarmowego. Napar z niedojrzałych i dojrzałych owoców lipy stosowany zewnętrznie leczy stany zapalne skóry, powiek, spojówek, rozjaśnia i odżywia skórę, nawilża, łagodzi objawy atopowego zapalenia skóry.

Zastosowanie

Gorący napar lub odwar lipowy, zarówno z samych kwiatów jak i kwiatów i liści,  stosuj kilkukrotnie w ciągu dnia jako  środek napotny w stanach gorączkowych, które są  związane z chorobami zakaźnymi jak  przeziębienie, grypa, angina, zapalenie gardła i oskrzeli, a  także kiedy odczuwasz zimno i dreszcze. W trakcie kuracji napotnej, nie wychodź na zewnątrz aby nie pogorszyć swojego stanu. Wtedy łatwo o przewianie. Aby nie osłabiać dodatkowo organizmu, a w szczególności serca, zalecane jest leżenie, i odpoczywanie w łóżku, aż twój stan się poprawi, a gorączka ustąpi. Poza okresami choroby picie herbaty lipowej zrelaksuje, poprawi trawienie i przyswajanie pokarmów a także przyspieszy wydalanie toksycznych produktów przemiany materii z twojego organizmu. Jako środek uspokajający lipowa herbata działa lepiej  z dodatkiem miodu i polecana jest szczególnie jeżeli pracujesz umysłowo, dopada cię stan znużenia, przemęczenia, słabej koncentracji uwagi, a także przy bezsenności. Jeżeli dokucza ci uporczywy kaszel, ból gardła i chrypka to dr H. Różański zaleca spożywanie kilkukrotnie w ciągu dnia po łyżce świeżych owoców lipy roztartych z lukrecją (1:1). Jeżeli chcesz rozjaśnić skórę i wygładzić zmarszczki regularnie przemywaj ją naparem lub nalewką ze świeżego kwiatu lipowego. Jeżeli masz problem z wypadającymi włosami, płukanki lipowe wzmocnią je i sprawią, ze będą wyglądać zdrowiej. Wyciągi wodne i mleczne ze świeżych owoców lipy w postaci okładów zlikwidują cienie i worki pod oczami Z naparu i odwaru lipowego możesz robić płukanki oraz kąpiele regenerujące i odprężające. Okłady ze świeżych liści możesz stosować między innymi na trudno gojące się rany, stany zapalne skóry, wysypki,  stłuczenia, ukąszenia owadów  itp.

Bezpieczeństwo stosowania

Przetwory z lipy są uważane za bezpieczne środki lecznicze. Napary z kwiatu lipy w zalecanych dawkach możesz stosować w ciąży, w czasie karmienia oraz podawać nawet małym dzieciom. Zbyt długie stosowanie zbyt mocnych naparów lipowych może osłabić serce.

Przeciwwskazania

 Brak

Preparaty i dawkowanie

Napar (Różański) 2 łyżki kwiatów lub liści zalej 2 szkl wrzącej wody lub gorącego mleka; odstaw na 20 minut; przecedź. Pij 4-6 x dz. po 100-150 ml; niemowlęta ważące 3-4 kg 7,5 ml; 5-6 kg 11-12 ml; 7-8 kg 16 ml; 4-5 x dz. Dzieciom podawaj się 50-100-150 ml, zależnie od wieku. Aby wzmocnić działanie napotne dr A. Ożarowski zalecał dodanie do naparu lipowego soku z malin.

Odwar z kwiatów 4 łyżki suszonych kwiatów zalej 1 l wody i gotuj powoli przez ok. 10-15 min. Gotowy przefiltruj i odstaw do ostygnięcia. Odwarem możesz płukać usta, gardło, błony śluzowe, a także stosować do kąpieli i okładów.

Nalewka lipowa (Różański) zalej świeże lub suszone kwiaty alkoholem o temp. pokojowej lub 40 st. C, odstaw na 14 dni, a następnie przefiltrowuj. Zażywaj 3-4 x dz. po 5-10 ml w wodzie lub w mleku z miodem.

Alkoholomiód lipowy (Różański) wymieszaj nalewkę lipową z miodem w proporcji 1:1, zażywaj 4 x dz po 1  łyżce

Olej lipowy (Różański)  pół szkl świeżych kwiatów zalej 150 ml ciepłego (o temp. 40o C) oleju lub oliwy; odstaw na 14 dni; przefiltruj. Olejem lipowym możesz zastąpić śmietankę lub mleczko kosmetyczne, szczególnie jeżeli masz suchą lub wrażliwą skórę.

Węgiel lipowy  1 -2 łyżki sproszkowanego węgla rozcieńczonego z mlekiem lub wodą zażywaj przy biegunkach, zatruciach, wzdęciach, nadkwaśności i dolegliwościach żołądkowych, a zewnętrznie jako zasypkę przy ropiejących ranach i wrzodach.

Mieszanki ziołowe

Mieszanka na gorączkę, kaszel, przeziębienie i zaburzenia trawienia ( Różański) Zmieszaj w równych częściach kwiat lipowy, kwiat bzu czarnego, kwiat krwawnika, kwiat wrzosu. 2 łyżki mieszanki zalej 2 szkl wrzącej wody, odstaw na 20 min, przecedź . Pij 3-4x dz. ciepły napar

Mieszanka napotna (Ożarowski) Zmieszaj w równych częściach kwiat lipy, kwiat czarnego bzu, owoc berberysu lub kłącze perzu. Zalej 2 łyżki ziół 2 szklankami wrzątku (najlepiej w termosie) i odstaw na 15 minut. Przecedź, dodaj 2 łyżki soku malinowego (lub kieliszek rumu dla dorosłych) . Ciepły napój wypij wieczorem przed snem.

Mieszanka silnie napotna (Ożarowski) zmieszaj w równych częściach kwiat lipy, kwiat czarnego bzu i kwiat rumianku. Przygotuj i stosuj jak wyżej.

Płukanka na bolące gardło (Ożarowski) przygotuj napar z równych ilości kwiatu lipy, liścia szałwii i ziela krwawnika.

Mieszanka uspokajająca (Ożarowski) Zmieszaj w równych częściach kwiaty lipy, ziele kozłka lekarskiego i liść melisy. 1 łyżkę mieszanki zalej 1 szkl wrzątku i odstaw pod przykryciem na 15 min. Przecedź i pij po 1/3 szkl 3 x dz po posiłkach w stanach napięcia nerwowego.

Mieszanka na przebarwienia skórne (Górnicka) Zmieszaj w równych częściach kwiat lipy, ziele szałwii, ziele krwawnika, kłącze pięciornika gęsiego. Napar przygotowany z tej mieszanki ( 1 łyżka na 1 szkl. wody) pij 3x dz. przy złej pigmentacji skóry, piegach, plamach wątrobowych.

Proszek do czyszczenia zębów (Górnicka)  do sproszkowanego węgla lipowego dodaj sproszkowany liść szałwii, wymieszaj i stosuj do czyszczenia zębów.

Dobre połączenia

Przygotowując napary na choroby gorączkowe  możesz wzmocnić działanie lipy łącząc jej kwiat z sokiem malinowym, miodem, kwiatem i zielem wiązówki błotnej, zielem jeżówki purpurowej, zielem fiołka trójbarwnego, liściem mięty pieprzowej, kwiatem rumianku, liściem maliny, kwiatem bzu czarnego,

Przygotowując mieszanki uspokajające możesz łączyć kwiat lipy z kozłkiem lekarskim i melisą.

Jeżeli chcesz aby przygotowany napar działał wykrztuśnie połącz kwiat lipy z liśćmi podbiału.

 Historia / lecznictwo ludowe/ wierzenia

Spośród drzew lipa, obok dębu, zajmowała u dawnych Słowian czołowe miejsce. W czasach przedchrześcijańskich wiekowe okazy wyznaczały miejsca kultu - chroniły święte źródła, odprawiano przy nich obrzędy, radzono, prowadzono  sądy  i ważne wymiany handlowe. W ich cieniu zawierano także śluby, co miało wróżyć szczęśliwą i długą przyszłość nowożeńcom. Sakralność wzmogła się jeszcze bardziej po wprowadzeniu chrześcijaństwa na naszych ziemiach. Wiele starych okazów uświęcono budując obok  kaplice, wieszając na nich krzyże czy kapliczki. Jedna z najstarszych obecnie  - lipa w Czarnym Potoku po dzień dzisiejszy cieszy się wielkim kultem wiernych. Podobno pielgrzymi podczas uroczystości odpustowych 15 września skrobią i odłamują kawałki kory wierząc, że ma właściwości lecznicze. Kiedyś każdy dwór w Polsce, a poniekąd i wieś posiadały swoje stare, tradycją uświęcone lipy, przy których wznoszono kościoły i dzwonnice wiejskie. Stanowiła także prawdziwą ozdobę wielu miast. Lipą szerokolistną obsadzano  miejskie parki, drogi, alejki i chodniki tworząc często, przez naginanie gałęzi, żywe altany, które w upalne dni dawały schronienie przed słońcem. Lipa to drzewo długowieczne, które często  sadzono aby uczcić jakieś ważne wydarzenie. Jak pisał Józef Wyżycki w swoim Zielniku ekonomiczno-technicznym w 1845 roku:  Znakomita długość wieku lipy uczyniła ją nieraz składem drogich rodzinnych i narodowych pamiątek, które przechodząc w ustnych podaniach od pokolenia do pokolenia, ściśle się z istnieniem tego drzewa spoiły. Stąd obecne pomniki przyrody, jak na przykład  lipa Powstańców, lipa św. Ottona, lipa Anna, lipy Sądowe (np. w Karpaczu i Szklarskiej Porębie).  Właściwości lecznicze lipy znali i stosowali starożytni lekarze Rzymscy i Greccy używając głównie kory i liści.  Kwiat jako surowiec leczniczy powszechnie zaczęto stosować dopiero w średniowieczu. W lecznictwie najbardziej popularny do dnia dzisiejszego jest działający napotnie, aromatyczny napar z kwiatów lipy, który i dawniej pito przy kaszlu, przeziębieniu grypie, chrypie, bólu gardła ale także w chorobach pęcherza moczowego i nerek, atakach nerwowych i jako środek uspokajający. Odwar z kwiatu lipy był podawany dzieciom we wszelkich rodzajach kaszlu i chorobach gdzie występowała wysypka, jak odra, płonica czy ospa.  Przy katarze przygotowywano napar z lipy i kwiatu ślazowego z dodatkiem miodu, w przypadku kaszlu dodawano jeszcze szałwię i mleko. Zarówno odwary jak i napary często przygotowywano na mleku. Jako lekarstwo na przeziębienie stosowano także napój przygotowany z zeskrobanego z drzewa łyka. Rozgniecione,  młode gałązki lub liście przyłożone na rany mały skutecznie goić wszelkie stany zapalne i łagodzić ból. Z miazgi lipowej ugotowanej na mleku razem z rozchodnikiem, rojnikiem, nostrzykiem i siemieniem lnianym robiono okłady na wrzody. Okłady z owoców lipy utartych z winnym octem miały z kolei doskonale tamować krew. W aptekach była dostępna woda lipowa, która powstawała w procesie destylacji, zalecana w epilepsji i chorobach nerwowych. Węgiel z drewna lipowego stosowano jako lekarstwo na zgagę. W tradycyjnej medycynie rosyjskiej zimne lub ciepłe napary stosowano jako środek moczopędny, natomiast gorące z dodatkiem miodu lub soku malinowego jako środek napotny. Na gruźlicę podawano po łyżce zmielonego węgla lipowego zmieszanego z mlekiem kozim. Ból gardła i kaszel leczono mocnym naparem z kwiatów i liści. Lipa należała w wierzeniach do drzew dobrych, sprowadzających szczęście. Przypisywano jej żeński charakter, w przeciwieństwie do dębu, który był drzewem mężczyzn. Symbolizowała miłość, witalność oraz ciepło rodzinnego ogniska.

Występowanie

Występuje w lasach mieszanych iglasto-liściastych, w zaroślach, na słonecznych zboczach ale też nad rzekami. Lipy rozprzestrzenione są w całej Europie, tworząc niekiedy większe lasy. W naszym kraju naturalnie występują 2 gatunki lipy, drobnolistna (Tilia mordata) i szerokolistna/wielkolistna (Tilia platyphyllos). Lipa szerokolistna częściej występuje na południu kraju. Jest do drzewo długowieczne. Do niedawna najstarsza polska lipa licząca około 530 lat rosła w miejscowości Cielętniki (gm. Dąbrowa Zielona), jednak uległa zniszczeniu podczas huraganu w 2017 roku. Wiekowe lipy rosną jeszcze między innymi na obszarze Puszczy Białowieskiej. W Polsce jedyny naturalny las lipowy znajduje się w miejscowości Milik koło Muszyny i stanowi rezerwat przyrody Las Lipowy Obrożyska.  Po za tym jest sadzona w parkach i ogrodach.

Opis rośliny
Rodzina: Ślazowate (Malvaceae)

Drzewo o dużej, gęstej, zaokrąglonej koronie. Kora młodego drzewa jest brunatno-zielonkawa, z czasem staje się coraz bardziej popękana. Kora gałęzi jest gładka i szara. Liście są pojedyncze, ogonkowe, sercowate na szczycie zaostrzone z brzegiem nierównomiernie pikowanym. Liście lipy drobnolistnej mają jaśniejszy spód, natomiast liście lipy wielkolistnej są po obu stronach zielone, miękko owłosione. Kwiatostany mają postać baldachogrona lub dwuramiennej wierzchotki w bladożółtym kolorze. Z szypułką kwiatostanu zrośnięta jest podsadka podłużnie jajowata, języczkowata, skórzasta, żyłkowata, żółtawozielona. Lipa wielkolistna kwitnie około 2 tygodni wcześniej od drobnolistnej, której okres kwitnienia przypada na koniec czerwca, początek lipca. Owocem jest kulisty, brunatny orzeszek, który dojrzewa w październiku.

Uprawa

Lipa zapuszcza swoje korzenie bardzo głęboko i dosyć szeroko, dlatego jest w stanie przetrwać nie jedną wichurę. Lubi miejsca słoneczne, glebę przepuszczalną, najlepiej piaszczysto-gliniastą i żyzną. Jeżeli kupisz drzewko w pojemniku możesz je zasadzić przez większość sezonu, natomiast sadzonkę z gołą bryłą korzeniową zasadź wiosną lub jesienią. Lipa dobrze znosi cięcie więc możesz zrobić z niej żywopłot. Zarówno lipa drobnolistna jak i szerokolistna to gatunki które oprócz wartości leczniczych przyciągające pszczoły i trzmiele i zaliczane są także do ważnych roślin miododajnych. Ich kwiatostany dają dużo, chętnie zbieranego przez pszczoły nektaru, a miód lipowy uważany jest za bardzo wartościowy.

Zbiór

Liście zbierz zaraz po rozwinięciu, a kwiatostany wraz z przysadkami i szypułką w czasie kwitnienia kiedy większość jest już rozwinięta.  Zazwyczaj kwiaty zbiera się w ten sposób, że obcina się tylko szczyty gałązek, a następnie obrywa kwiatostany. Nie obcinaj całych gałęzi. Kwiaty przekwitnięte, kiedy zawiązują się już owoce nie nadają się do zbioru. Liście i kwiaty susz rozpostarte cienkimi warstwami w zacienionym, przewiewnym miejscu w temperaturze do 40 st. C. Z doświadczenia wiem, że co jakiś czas trzeba przeglądać suszony surowiec, szczególnie jeżeli chodzi o kwiaty i wybierać te, na których wychodzące owady tworzą pajęczyny. Jeżeli tego nie zrobisz, i ususzony, zanieczyszczony surowiec trafi do  słoika to niebawem cały suszony kwiat lipy będzie do wyrzucenia.  Dobrze ususzony kwiat poznasz po tym, że będzie w jasnożółtym kolorze, o delikatnym zapachu i śluzowatym, słodkim smaku. Gotowy surowiec szybko wciąga wilgoć  i pleśnieje dlatego przechowuj go w szczelnym pojemniku w suchym miejscu maksymalnie przez 1 rok.  Owoce lipy zbierz przed dojrzeniem kiedy są jeszcze zielone.

Korzyści odżywcze
Kwiaty: Wit. PP, Wit. C, śladowe ilości wit. E , sole mineralne: mangan

Liście: sole miedzi i manganu

 Substancje fitochemiczne

Kwiaty: olejek eteryczny - 0,04-0,05% (którego składnikami są: farnezol, 2-fenyloetanol, geraniol, eugenol), glikozydoester - tylirozyd, śluzy, flawonoidy (kemferytryna, izokwercetyna), garbniki - 2%, kwasy, seryna, glicyna, treonina, kw. glutaminowy, ponadto pektyny, saponiny i procyjanidyny (Różański)

Liście: glikozyd tiliacynę, olejek eteryczny, kwasy, śluzy, flawonoidy i garbniki.

Olej z orzeszków lipy zasobny jest w kwas linolowy (49-60%), kwas oleinowy (16-22%) oraz palmitynowy (8-10%), ponadto w fitosterole, kwas ster kulowy,  malwalowy, które należą do cyklopropanowych kwasów tłuszczowych (Różański)

 

 

 Źródła

1. M. Kujawska i Współ. (2016), Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych, Słownik A. Fischera, Wyd. PTL, Wrocław
2. A. Paluch (1984), Świat roślin w tradycyjnych praktykach leczniczych wsi polskiej, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław
3. B. Kuźnicka, M. Dziak (1970), Zioła lecznicze. Historia, zbiór, zastosowanie, wyd. PZWL, Warszawa
4. M. Nowiński (1983), dzieje upraw i roślin leczniczych, Wyd. PWRiL, Warszawa
5. A. Czarnowski (1938), Zielnik Lekarski. Zastosowanie, opis botaniczny i uprawa najważniejszych polskich roślin lekarskich, Wyd. Księgarnia J. Przeworskiego, Warszawa, Reprint Chemigrafia 2021, Krosno
    
6. J. Kresanek (1982),  Rośliny lecznicze, Wyd. Sport i Turystyka, Warszawa
7. E. Lamer-Zarawska i Współ., Fitoterapia i leki roślinne, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszwa
8. J.A. Duke (2000), The Green Pharmacy Herbal Handbook,  Wyd. Rodale
9. J. Górnicka  (1992), Apteka natury, Wyd. Agencja Wydawnicza Comes, Warszawa
10. S. Kohlmunzer ( 2016), Farmakognozja, Wyd. PZWL, Warszawa
11. A. Noculak-Palczewska ( 2007), Fitoterapia. Racjonalne porady i zalecenia, Wyd. MedPharm Polska, Wrocław
12. A. Ożarowski, W. Jaroniewski (1987), Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie,  Wyd. IWZZ, Warszawa
13. W. Poprzęcki (1989), Ziołolecznictwo, Wyd. Spółdzielcza Agencja Reklamowa SPAR, Warszawa
14. W. Walewski (1985), Towaroznawstwo zielarskie. Wyd. PZWL, Warszawa
15. W. Olechnowicz-Stępnień, E. Lamer-Zarawska (1986), Rosliny lecznicze stosowane u dzieci, Wyd. PZWL, Warszawa
16. A. Ożarowski i Współ. (1976), ziołolecznictwo, Poradnik dla lekarzy, Wyd. PZWL, Warszawa
17. L. M. Krześniak (1986), Apteczka ziołowa, Wyd. sport  Turystyka, Warszawa
18. S. Gajewska (2011), Obraz dębu i lipy w literaturze polskiej i litewskiej XIX- p. XX wieku. Studium porównawcze. Praca magisterska, przygotowana w Katedrze Filologii Polskiej i Dydaktyki pod kierunkiem doc. dr Krystyny Syrnickiej , Wilno, https://www.vdu.lt/cris/bitstream/20.500.12259/117313/1/stanislava_gajevska_md.pdf
19. J. G. Wyżycki (1845), Zielnik ekonomiczno-techniczny, czyli opisanie drzew, krzewów i roslin dziko rosnących w kraju, jako tez przyswojonych, z pokazaniem użytku ich w ekonomice, rękodziełach, fabrykach i medycynie domowej z wyszczególnieniem jadowitych i szkodliwych,  Tom I, Wilno, Cyfrowa Biblioteka Polona, https://polona.pl/item/zielnik-ekonomiczno-techniczny-czyli-opisanie-drzew-krzewow-i-roslin-dziko-rosnacych-w,NTg5NzUwMzY/6/#info:metadata
20. H. Różański (2011), Lipa – Tilia ( Tiliaceae), gramzdrowia.pl, http://www.gramzdrowia.pl/dr-henry-rozanski/herbs/lipa-tilia-tiliaceae.html
21.  H. Różański (2013), Owoc lipy Fructus Tiliae w praktycznej fitoterapii i kosmetyce pielęgnacyjnej. https://rozanski.li/3216/owoc-lipy-fructus-tiliae-w-praktycznej-fitoterapii-i-kosmetyce-pielegnacyjnej/
22. J. Babicki (2010), Lipa szerokolistna - panaceum na nerwy i nie tylko, botanicscience.blogspot.com http://botanicscience.blogspot.com/2010/05/chciabym-zakomunikowac-ze-jestem-w.html