Wrotycz pospolity; łac. Tanacetum Vulgare; ang. Tansy, Golden Buttons, Cow Bitter; franc. Tanaisie vulgaire; niem. Rainfarn; ros. Piżma obyknowiennaja

Przetwory z wrotyczu stosuj ostrożnie, z rozwagą i nie przekraczaj zaleceń dawkowania ponieważ stosowane zbyt długo lub w nadmiernych ilościach działają toksycznie.

Wrotycz to roślina o silnym i skutecznym działaniu. Kiedyś bardzo popularny obecnie, w medycynie oficjalnej stracił na znaczeniu. Nie zaleca się stosowania jego przetworów wewnętrznie, a coraz częściej odradza się również stosowanie zewnętrzne. Powodem jest niedostateczna ilość badań naukowych, dosyć duża zmienność składu chemicznego poszczególnych roślin (co utrudnia bezpieczne dawowanie), oraz zawartość toksycznego tujonu. Należy do rodziny astrowanych więc może dodatkowo wywołać reakcje alergiczne u osób nadwrażliwych. Mimo to w fitoterapii wrotycz przeżywa obecnie prawdziwy renesans. Zielarze rozumieją, że przy stosowaniu silnych w działaniu roślin konieczne jest zachowanie umiaru i zdrowego rozsądku, a wrotycz ma zbyt wiele cennych właściwości aby całkowicei rezygnować z jego stosowania. Najpopularniejszą zaletą wrotyczu jest to, że pomaga zwalczyć pasożyty skóry i układu pokarmowego , a jego kamforowy zapach odstrasza owady. Jednak jest to roślina która ma o wiele więcej zastosowań, nad którymi nadal trwają prace naukowe.

Surowiec

Liście, kwiaty, ziele, olejek wrotyczowy

Smak i zapach

Smak gorzki, zapach silnie aromatyczny, balsamiczny, kamforowy

Działanie

Wrotycz działaja przeciwrobaczo (zwłaszcza na glisty ludzkie i owsiki), bakteriobójczo, przeciwwirusowo i przeciwgrzybicznie. Przetwory stosowane wewnętrznie silnie pobudzają poty, wzmacniają żołądek, pobudzają krwawienia miesiączkowe. Ponadto działają uspokajająco i nasennie. Opisane działania oparte jest głównie na obserwacjach i tradycyjnym zastosowaniu przetworów z rośliny. Nad działaniem leczniczym wrotyczu pospolitego nadal trwają prace nakowe. Trwają również prace nad zastąpieniem drogich leków, produkowanych ze związków wyizolowanych z egzotycznych roślin, odpowiednikami zawierającymi równie skuteczne wyciągi z wrotyczu.

Zastosowanie

Dzięki swojemu silnemu zapachowi wykorzystywany jest obecnie głównie jako naturalny środek odstraszający owady (repelent). Picie naparu na czczo stosowano aby pozbyć się pasożytów z przewodu pokarmowego. Jednak według mnie lepszym sposobem jest zastosowanie gotowych mieszanek z apteki lub sklepu zielarskiego, w których i tak często występuje ziele wrotyczu. Dr Rożański picie naparu wrotyczowego poleca przy chorobach zakaźnych jak przeziębienie, grypa, angina, odra, płonica. Jeżeli wrotycz zastosujesz szybko to w przypadku przeziębienia lub grypy to, według doktora, wyleczenie nastąpi po 3-4 dniach kuracji. Napar ma jednak bardzo gorzki smak, co często zniechęca do wypicia. Przetwory z wrotyczu możesz pod różnymi postaciami stosować zewnętrznie w wielu chorobach i stanach zapalnych skóry. Wyciągi alkoholowe oraz ocet z kwiatów wrotyczu pomagają w leczeniu między innymi łuszczycy, świerzbu, łupieżu, opryszczki. W leczeniu możesz dodatkowo stosować kąpiele w odwarze z ziela i maść wrotyczową. Alkoholowy wyciąg z wrotyczu i piołunu wchodzi w skład preparatu zwalczającego wszy o nazwie Artemisol (Herbapol). Podobne działanie uzyskasz stosując samodzielnie przygotowany ocet wrotyczowy lub wrotyczowo-piołunowy. Okładami z rocieńczonego octu wrotyczowego wyleczysz stłuczenia, obrzęki po kontuzjach i siniaki. Olejek wrotyczowy odstrasza komary, kleszcze i inne owady uprzykrzające letnie spacery. Kilka kropli olejku na ubraniu sprawi że owady będą trzymały się z daleka. Olejek możesz stosować na ubranie również u dzieci. Nie stosuj go bezpośrednio na skórę. Świeże liście rozgniecione i przyłożone na ranę przyspieszą gojenie. Jeżeli chcesz korzystać z leczniczych właściwości wrotyczu stosuj przetwory zgodnie z zaleceniami i przez krótki okres.

Bezpieczeństwo stosowania

Ze względu na silne działanie rośliny i zawartość tujonu stosuj przetwory z wrotyczu w celach leczniczych ostrożnie i w zalecanych ilościach. Bezpieczniejszy w stosowaniu wewnętrznym jest napar, niż wyciągi alkoholowe lub sproszkowany surowiec. Zaczynaj od małych dawek i obserwuj ich wpływ na twój organizm. Nalewka wrotyczowa może uzależniać. Jako dodatek do pożywienia, w małych ilościach wrotycz jest bezpieczny o ile nie masz alergii. Przedawkowanie objawia się występowaniem nudności, odbijania i wymiotów, pojawia się ból brzucha, biegunka, wzdęcia, zawroty głowy, pieczenie w jamie ustnej, ciało zaczyna się intensywnie pocić, pojawia się częstomocz i charakterystyczne bicie serca. Po godzinie od spożycia nadmiernej dawki wodnego wyciągu i po 20 minutach od spożycia alkoholowego wyciągu rozwijają się halucynacje (omamy). W moczu pojawia sie białko i krew. Osoby wrażliwe zapadają w śpiączkę z objawami drgawek. Zaburzenia akcji serca mogą być niebezpieczne(Różański). Wrotycz ma depresyjny wpływ na ośrodek ukladu nerwowego, przetwory spożywane w nadmiarze mogą wywołać u osób wrażliwych drgawki. Przy przewlekłym stosowaniu może dojść do trwałych zmian psychicznych i uszkodzenia narządów miąższowych.W ciężkich zatruciach powikładnia przybierają formę zaburzeń oddechowych, ostrej niewydolności serca oraz uszkodzenia wątroby i niewydolności nerek (Lamer-Zarawska i Współ.) U osób wrażliwych, zastosowanie zewnętrzne przetworów z wrotyczu może wywołać ostrą reakcję alergiczną.
 

Ciąża / laktacja: nie stosuj przetworów z wrotyczu podczas ciąży i laktacji. Wrotycz powoduje poronienie a jego skłądniki czynne przechodza do mleka matki.

Dzieci: ze względu na silne działanie i brak dokładnych badań nie zaleca się wewnętrznego stosowania przetworów u dzieci.

Przeciwwskazania

Wrotyczu nie powninny stoować osoby uczulone na rośliny z rodziny złożonych / astrowatych. Do tej rodziny obok wrotyczu należy również rumianek, mniszek lekarski, nagietek, arnika, nawłoć, krwawnik, bylica piołun czy drapacz lekarski. Po kontakcie z rośliną lub z przetworami z niej przygotowanymi może pojawić się alergiczny wyprysk kontaktowy, pokrzywka, oraz odczyny fotoalergiczne, gdzie pod wpływem promieni słonecznych dochodzi do przekształcenia substancji roślinnych w uczulające związki chemiczne wywołujące zaczerwienienie, pokrzywkę, uczucie swędzenia. Przetworów z wrotyczu nie powinny stosować również osoby chorujące na ostre nieżyty żołądka i jelit oraz choroby wątroby i jelit. Badania nad skutkami ubocznymi i przeciwwskazaniami nadal trwają. 

Przetwory i dawkowanie

Napar wrotyczowy 3 łyżki świeżego lub suchego rozdrobnionych liści albo kwiatów zalej 2 szkl wrzącej wody. Odstaw na 30 minut pod przykryciem. Przecedź. Pij 2-4 razy dziennie po 1 szklance. Przy zakażeniu pasożytami wypij na czczo (Różański)

Odwar wrotyczowy sporządź z takiej ilości jak napar, gotuj 5 minut; odstaw na 30 minut pod przykryciem, przecedź. Pij po 200 ml 2-4 razy dziennie. Stosuj do okładów na skórę, płukanek, przemywania, okładów na oczy i do nosa. (Różański)

Nalewka wrotyczowa do 1 szklanki świeżego lub suchego i zmielonego ziela wlej 250-300 ml alkoholu 40-70%; maceruj 7 dni w szczelnie zamkniętym słoju i w ciemnym miejscu. Przefiltruj. Zażywaj 2-3 razy dziennie po 10 ml w 100 ml wody. Do płukania (1 łyżka nalewki na pół szklanki wody), okładów, przemywania skóry i pędzlowania skórnych zmian chorobowych (nierozcieńczona). Nalewka sporządzona na 70% alkoholu działa rozgrzewająco, przeciwbólowo i przeciwreumatycznie. Nierozcieńczoną nalewkę możesz wcierać w obolałe kończyny dolne i w stawy (Różański)

Olej wrotyczowy pół szkl, świeżego ziela lub samych kwiatów (w ostateczności mogą być i suche) zalej 150 ml oleju lub oliwy i temp. 60 stopni C; wytrawiaj 14 dni; przefiltruj. Stosuj do wcierań leczniczych (nacieraj całe ciało, oprócz głowy) przy chorobach zakaźnych, przeziębieniu, zmarznięciu, zapaleniu mięśni, nerwów i ścięgien oraz przy stawobólach i nieżytach układu oddechowego, chorobach skóry. Gazę zmoczoną w oleju wrotyczowym przykładaj na ropnie, owrzodzenia, suche wypryski i rany (Różański)

Mieszanka ziołowa do kąpieli wspomagającej leczenie świerzbu 2 cz. kwiatu i liści wrotyczu, 2 cz. Ziela bylicy piołun, 1 cz. Macierzanki, 1 cz. liści orzecha włoskiego, 2 garści mieszanki zalej 1 litrem wrzącej wody, gotuj pod przykryciem jeszcze ok. 3 min i odstaw na godzinę. Odcedź a gotowy odwar dodaj do ciepłej kąpieli, któr apowinna trwać około 20 min. Po kąpieli nie wycieraj skóry a tylko delikatnie ją osusz (Kaczmarczyk-Sedlak, Ciołkowski)

Przeciwzapalna mieszanka ziołowa wspomagająca leczenie łupieżu zmieszaj w równych częściach ziele wrotyczu, piołunu i tymianku. 1 czubata łyżkę mieszanki zalej 1/2 l wrzącej wody, doprowadź do wrzenia, i odstaw na 1/2 h. Przecedź. Po umyciu włosów delikatnym szamponem i spłukaniu, przemyj skórę głowy gotowym naparem, masując skórę głowy. Stosuj po każdym umyciu głowy. (Kaczmarczyk-Sedlak, Ciołkowski)

Historia / lecznictwo ludowe/ wierzenia

Inne nazwy: wrotyca, wrotyczka, wruczyca, nawrotycz, rutyc, przewrtonik, koworotnik, pokrątnik, cytwar, mlecznica, piżmo

Wrotycz pospolity jest rośliną mającą długą historię stosowania w lecznictwie ludowym ze względu na swoje działanie antyseptyczne, odkażające, pasożytobójcze, pobudzające, halucynogenne oraz poronne. W czasach starożytnych jej długowiecznym kwiatom przypisywano wyjątkową moc odmładzającą i zdolność ochrony martwych ciał przed zepsuciem. Rodzajowa nazwa Tanacetum pochodzi według źródeł od greckiego athanatos (nieśmiertelny). Polska nazwa została utworzona prawdopodobnie od dawnego rzeczownika wrot (powrót) za pomocą przyrostka -ycz, co może wskazywać , że jest to roślina sprawiająca, że coś dobrego wraca lub coś złego odwraca się. Uważano go obok babki, bylicy i macierzanki za „matkę wszystkich ziół”. Była to stara, kultowa roślina lecznicza bardzo ceniona w okresie średniowiecza i renesansu. Wzmianka o wrotyczu, który miał przywracać witalność, pojawia się między innymi w karolińskim kapitularzu z VIII w. "Capitulare de villis " (Rozporządzenie o posiadłościach wiejskich), a dokładniej w w rejestrze roślin leczniczych, które królewskie majątki dostarczały na dwór Karola Wielkiego. Rejestr obejmował również łopian (na gorączkę i złamania), rozmaryn (na trawienie), jałowiec sawina (działanie bakteriobójcze i poronne), trybulę ogrodową (na bóle brzucha), kopytnik ( na zatrzymanie wymiotów). Św. Hildegarda (XII w.) pisała o wrotyczu, że „jest ciepły, nieco wilgotny i przeciwdziała wszystkim przelewającym się i wypływającym sokom”, co miało oznaczać, że działa silnie osuszająco. Stanisław Breyer (1873-1919) pisał w swoim poradniku „Nowy lekarz domowy” że roślina działa „roztwarzająco, pędzi mocz i poty, wzmacnia żołądek i nerwy, pędzi wiatry”. Odwar z suszonych kwiatów najczęściej zalecano przy schorzeniach przewodu pokarmowego, a szczególnie przy robaczycach. Ponadtowrotyczem leczono choroby kobiece, podagrę, przeziębienie, gorączkę, przygnębienie, choroby serca, kaszel, choroby dróg oddechowych. Zewnętrznie przetwory z wrotyczu stosowano na poparzenia słoneczne, reumatyzm, zwichnięcia, ugryzienia przez psy, a także choroby skóry jak świerzb czy wszawica. Liśćmi okładano rany aby przyspieszyć gojenie. Kąpiele wrotyczowe miały działać wzmacniająco. Suszone, a następnie zaparzone ziele przykładano na miejsca w których odczuwano ból i kłucie, np. na brzuch. Pito gorzki odwar, który zazwyczaj powodował wymioty przynosząc ulgę w dolegliwościach żołądkowych. Aby wyleczyć biegunkę stosowano w niektórych rejonach wrotycz razem z owocami borówki. Należało zjeść dziewięć pałek kwiatostanu, podczas jedzenia rachując je wspak, a resztę rośliny ugotować na mleku i wypić (Fisher). Kolejnym sposobem na leczenie biegunki wrotyczem, było jedzenie posiekanych liści usmażonych z jajkiem na maśle. Kwiat wrotyczu był powszechnie stosowany wewnętrznie w kuracjach przeciw robakom. W tym celu przygotowywano odwar z nasion i kwiatów na mleku, który podawano również dzieciom lub mieszano rozdrobnione nasiona wrotyczu z 3 częściami miodu i jedzono po małej łyżeczce rano i wieczorem. Sałatkę z jego liści zjadły kobiety starające się o potomstwo, z drugiej, niezamężne ciężarne żuły liście wrotyczu aby spowodować poronienie. Herbatę wrotyczową położne stosowały na oczyszczenie krwi po porodzie. Na bóle i zawroty głowy sporządzano okłady z kwiatów i liści. Reumatyzm leczono nacierając bolące miejsca spirytusem, w którym wcześniej moczono ziele wrotyczu. W Bretanii napój wrotyczowy pito w poniedziałek wielkanocny aby uchronić się przed febrą. W tradycji angielskiej roślina była stosowana do ochrony przed owadami i szkodnikami. Co najmniej do XVIII wieku wypiekano w Anglii na wiosnę ciasteczka z dodatkiem liści wrotyczu, wierząc że ich jedzenie zadziała odrobaczająco. Na Ukrainie przypisywano roślinie moc leczenia robaczyc i innych chorób przewodu pokarmowego. Najczęstszymi sposobami użycia wrotyczu były napary i odwary (również na mleku), okłady, kąpiele, oraz jedzenie surowej rośliny. Czasami stosowano okadzanie. Rolnicy uprawiający ziemniaki, polewali rośliny wywarem z wrotyczu aby zniszczyć stonkę, natomiast w domach przeciw molom używano suszonego ziela. Aromatyczne liście wkładano obok gałązek hyzopu, rozmaryny czy szałwii między kary modlitewników protestanckich, by ich zapach chronił przed uśnięciem podczas kazań. Wrotyczowi przypisywano właściwości chroniące przed demonami i czarami. Stosowany był również w magii miłosnej. Dla dziewczyny, która chciała się odkochać, pomocna miała być kąpiel w naparze wrotyczu.

Występowanie

Wrotycz pospolity występuje powrzechnie na łąkach, zboczach, przydrożach, miedzach, brzegach lasów, wód i zarośli oraz na terenach ruderalnych. Zasięgiem obejmuje Europę za wyjątkiem południowej Hiszpanii, rejon Kaukazu, Azję środkową po Daleki Wschód. Do Azji Wschodniej i Ameryki Północnej roślina została zawleczona.

Opis rośliny

Rodzina: Astrowate (Asteraceae), dawniej Złożone (Compositae)

Jest to silnie aromatyczna wieloletnia bylina, z dużym, rozgałęzionym i pełzającym kłączem oraz krótkim, mocnym korzeniem. Posiada liczne łodygi, silne, bruzdowane, na szczytach rozgałęzione, gęsto ulistnione. Liście ciemne, pierzasto-sieczne, o długości 7-20 cm. Koszyczki kwiatowe żółte, kształtem przypominają płaskie, okrągłe guziczki gęsto skupione na szczytowym baldachogronie. Owocem jest brunatnoszara niełupka, długości do 2 mm. Roślina osiąga 160 cm wysokości. Kwitnie od czerwca do października.

Uprawa

Wrotycz pospolity jest rośliną powrzechnie występującą w naszym kraju, rzadko uprawianą. Ma małe wymagania więc bez problemu możesz przesadzić ją ze stanowiska naturalnego do ogrodu najlepiej wiosną lub jesienią. Lubi miejsca słoneczne, niezbyt wilgotne, jest mrozoodporny. Wrotycz polecany jest do obsadzania ogrodów i sadów gdzie unika się chemicznych środków ochorny roślin. Zapach rośliny odstrasza szkodniki jak mszyce, muszki owocówki, stonki i inne. Wrotyczu nie lubią także muchy, mrówki, komary mole, pchły i roztocza.Z rośliny przygotujesz naturalny, ekologiczny środek ochrony roślin, jedt również dobrym dodatkiem do kompostu. Gatunki uprawiane to np wrotycz maruna, lub wrotycz dalmatyński. Wrotycz maruna ma podobne właściwości lecznicze jak wrotycz pospolity. Sproszkowane kwiaty wrotyczu dalmatyńsiego, zwane proszkiem dalmatyńskim są bezpiecznym dla ludzi i zwierząt preparatem owadobójczym stosowanym w ekologicznej ochronie roślin, a wyciągi w postaci nalewki są stosowane wewnętrznie przeciw przeciw owsikom. Wyciągi z kwiatów wrotyczu dalmatyńskiego zawierające pyretryny są używane także do produkcji obroży przeciwpchelnych dla psów i kotów.

Zbiór

Liście zbieraj od maja do sierpnia, natomiast kwiaty od lipca do sierpnia, najpóźniej do września. Surowiec susz w temperaturze do 40 st. C, na strychu lub przy otwartym piekarniku aby proces suszenia nie trwał zbyt długo.

Korzyści odżywcze

bd

Substancje fitochemiczne

Kwiaty i liście zawierają 1,5% olejku eterycznego, którego głównym składnikiem jest tujon (d 70%) lub izotujon oraz borneol, kamfora, pinen, tujol, tanaceton i salwiol; ponadto goryczkę - tenacetynę -0,19%, garbniki, flawonoidy (kwercetynę, luteolinę), kumaryny, kw. galu­sowy, kw. askorbowy i sole mineralne (Różański) Stwierdzono podczas badań że w zależności od lokalizacji geograficznej rośliny dosyć mocno różnią się składem. Znanych jest dziesięć ras chemicznych wrotyczu różniących się składem olejku eterycznego. Niektóre z nich nie zawierają na przykład toksyczengo tujonu (Derda i Współ).

Źródła

1. J. Bartmiński (2019), Słownik stereotypów i symboli ludowych, Tom II, Rośliny, Wyd. Uniwersytetu Marii Curie -Skłodowskiej, Lublin,

2. M. Kujawska, Ł. Łuczaj, J. Sosnowska, P. Klepacki (2016), Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych, Słownik Adama Fischera, Wyd. Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław,

3. M. Nowiński, (1983), Dzieje upraw i roślin leczniczych, Wyd. Państwowe Wydawnictwo Roślinne i Leśne, Warszawa

4. A. Paluch (1984), Świat roślin w tradycyjnych praktykach leczniczych wsi polskiej, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław,

5. L.M. Krześniak (1985), Apteczka ziołowa, Wyd. Sport i Turystyka, Warszawa

6. W. Poprzęcki (1989), Ziołolecznictwo, Wyd. Spółdzielcza Agencja Reklamowa "SPAR", Warszawa

7. A. Ożarowski (176), Ziołolocznictwo. Poradnik dla lekarzy, Wyd. PZWL, Warszawa

8. A. Ożarowski, W. Jaroniewski ( 1987), Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie, Wyd. IWZZ, Warszawa

9. I. Kaczmarczyk-Sedlak, A. Ciołkowski ( 2020), Zioła w medycynie. Choroby skóry, włosów i paznokci. Tom 1 i 2. Wyd. PZWL, Warszawa

10. E. Lamer-Zarawska, B. Kowal-Gierczak, J. Niedworok ( 2007) Fitoterapia i leki roślinne, Wyd. PZWL, Warszawa

11. S. Breyer (1926), Nowy lekarz domowy, Wyd. Sztuka Życia, polona.pl, Nowy lekarz domowy. Cz. 1 ogólna. Cz. 2 szczegółowa - Breyer Stanisław | Polona

12. H. Różański (2004), Tanaceum vulgare L. W praktycznej terapii, Tanacetum vulgare L. w praktycznej terapii - Rozanski H.S. - Poznan,

13. H. Różański (2012) , Wrotycz pospolity - Tanaceum vulgare (Compositae), gramzdrowia.pl, wrotycz pospolity | Gram Zdrowia