Łac. Salvia Officinalis, ang. Sage, franc. Sauge officinale, niem. Salbei, ros. Szalfej aptecznyj

Szałwia lekarska to łatwa w uprawie krzewinka o balsamicznym zapachu i korzennym smaku. Z łagodnego naparu zrobisz aromatyczną, odżywczą herbatkę, z mocniejszego lekarstwo na problemy trawienne i stany zapalne. Możesz również przygotować leczniczą nalewkę. Świeże lub suszone listki należą do przypraw kulinarnych, ułatwiających trawienie. Szałwia może mieć również zastosowanie w kosmetyce. 

Historia / lecznictwo ludowe/ wierzenia

Nazwy ludowe: szalawij, szałwija, sołwijo, szaluzja

W starożytności szałwia była symbolem zdrowia i długowieczności. Edyktem Karola Wielkiego została wprowadzona do uprawy w wielu krajach środkowej Europy. W IX wieku była pospolicie uprawiana w przyklasztornych ogrodach. Hildegarda wskazywała na jej działanie wzmagające apetyt i pobudzające trawienie. Kąpiele szałwiowe miały chronić niemowlęta przed epidemiami. Świeżymi liśćmi czyszczono zęby. Włożone między karty książek do nabożeństwa gałązki szałwii, podobnie jak hyzopu, lawendy czy rozmarynu zapobiegały zasypianiu w kościele podczas nudnych kazań. W wielu krajach roślinę tę wiązano z nabożeństwem do Matki Boskiej, jednak z drugiej strony łączono z nią wiele przesądów i zabobonów. Aż do wieku XVIII w. w wielu krajach Europy wierzono, że zjadanie liści szałwii z wypisanymi formułkami zaklęć chroni przed febrą i demonami. W Polsce uprawa szałwii na szerszą skalę została zapoczątkowana dopiero w czasie I wojny światowej. W lecznictwie ludowym stosowana była przede wszystkim jako lek na ból gardła. Roślinę gotowano, dodawano octu i miodu i otrzymanym płynem płukano gardło. Płukanki z odwaru wodnego lub na mleku były również stosowane przy zapaleniu dziąseł lub bólu zębów. Czasem okadzano dymem, powstałym ze spalania szałwii i innych roślin leczniczych, chorych na kaszel oraz osłabione zwierzęta gospodarskie. Wdychanie dymu zalecane było przeciw astmie. Szałwia jak wiele innych ziół była święcona w dniu Matki Boskiej Zielnej, a następnie wsadzana pod strzechę, by chronić domostwo od złego. W obrzędzie sobótek była palona aby odpędzić czarownice i czary. Szałwia działa uspokajająco na pszczoły, dlatego pasiecznicy nacierali jej liśćmi ręce, ubranie i siatkę na głowie.

Występowanie

Szałwia lekarska pochodzi z rejonu Morza Śródziemnego, gdzie rośnie dziko i jest zbierana ze stanu naturalnego. W Polsce uprawiana.

Opis rośliny

Rodzina: jasnowate (Lamiaceae)

Szałwia lekarska jest krzewiną silnie rozgałęzioną, w naszym klimacie wyrastającą do wysokości 40-60 cm. Łodygi ma zielone, u nasady zdrewniałe. Liście ogonkowe, podłużnie jajowate niekiedy opatrzone 1-2 przylistkami, brzeg blaszki liściowej drobno ząbkowany. Cała roślina a zwłaszcza liście pokryte są białym kutnerem. Liście młodsze są silniej owłosione, przez co mają barwę szarosrebrzystą, liście starsze bywają prawie nagie, zielonkawe. Również w warunkach suszy roślina jest silnie owłosiona. Kolejną charakterystyczną cechą liści szałwii jest silne unerwienie, tworzące drobną siateczkę. Nerwy na górnej stronie są głęboko wklęśnięte, tworząc po stronie dolnej wyraźnie uwypuklone żyłkowanie. Na powierzchni liści widoczne są szparki oddechowe i włoski. Kwiaty fioletowe, rzadziej białe lub różowe. Kwitnie w maju i czerwcu. System korzeniowy silnie rozwinięty. Owocem jest rozłupka pękająca na cztery niełupki (orzeszki), które stanowią nasiono. Roślina jest owadopylna, często odwiedzana przez pszczoły.

 Uprawa

Szałwię lekarską możesz uprawiać w ogrodzie i w doniczce jako roślinę ozdobną, miododajną i leczniczą. W naszym klimacie na zimę obumiera, ale wiosną wypuszcza świeże pędy. Potrzebuje stanowiska ciepłego i słonecznego. Ziemia powinna być przepuszczalna, dobrze spulchnione i żyzna, o odczynie zasadowym, więc podczas przygotowywania stanowiska należy dodać do niej wapnia. Roślina nie toleruje ciężkiej, gliniastej gleby dlatego jeżeli taka występuje w twoim ogrodzie, dodaj do niej dużą ilość piasku oraz kompostu. Nie sadź szałwii w miejscach, gdzie wcześniej rosły rośliny z tej samej rodziny, np. mięta, tymianek, czy czyściec wełnisty, ponieważ w ziemi mogą znajdować się przetrwalnikowe formy grzybów szarej pleśni, która może zaatakować twoją roślinę. W ogrodzie możesz posadzić szałwię kupioną w doniczce w markecie lub wysiać nasiona. Nasiona wysiej się na przełomie marca i kwietnia w inspekcie lub do doniczki w domu. Wykiełkują po około trzech tygodniach. W drugiej połowie kwietnia, kiedy sadzonki mające po dwie, trzy pary listków możesz wysadzać w ogrodzie co 30 cm. Po roku szałwię możesz rozmnożyć latem przez sadzonkowanie młodych pędów lub ukorzenianie ich za pomocą przysypania ziemią bez odcinania od macierzystej rośliny. Krzewy szałwii nie wymagają szczególnych zabiegów pielęgnacyjnych. Przed nadejściem zimy pamiętaj jednak o okryciu na przykład gałązkami świerku lub sosny. Wiosną, po usunięciu okrycia przytnij wszystkie pędy – zalecane jest przycięcie na wysokość 8-9 cm aby usunąć te przemarznięte i pobudzić roślinkę do wzrostu.

Surowiec

Liście

Zbiór

Liście szałwii zbieraj przed lub po kwitnieniu. Susz w cieniu w temp. do 35 st. C. Przechowuj w szczelnym opakowaniu, w miejscu suchym i chłodnym, z dala od światła.

Korzyści odżywcze

Bor, wapń, żelazo, magnez, mangan, fosfor, potas, selen, krzem, sód, cynk, witaminy A, B1, B2, B3, B5, i C.

Skład chemiczny

Olejek eteryczny - ok. 2-3% (składniki: tujon – 50% cyneol - 15%, kamfora – 8%, borneol, pinen), tiamina , żywice, lakton diterpenowy - karnozol, trójterpeny (germanikol, kw. ursolowy, kw. oleanolowy), garbniki katechinowe* - do 14% (średnio 8%), flawonoidy , kw. fumarowy - ok. 0,1%, sytosterol

*Ilość garbników w surowcu zwiększa się w miarę starzenia się liści, oraz w czasie przechowywania [Rumińska]

 

Smak i zapach

Smak korzenny, gorzkawy, lekko ściągający; zapach liści po roztarciu swoisty, silnie aromatyczny.

Natura

Ostra, sucha

Energetyka

Rozgrzewająca

 

Działanie

Istnieje różnica w aktywności wodnych i alkoholowych wyciągów z szałwii. Napary działają korzystniej jako lek żołądkowy, przeciwpotny, obniżają również poziom cukru we krwi dlatego mogą być stosowane pomocniczo w leczeniu cukrzycy po uzgodnieniu z lekarzem. Wyciągi alkoholowe działają natomiast silniej jako lek rozkurczający, przeciwzapalny i antyseptyczny (Ożarowski).

Wewnętrznie

Substancje czynne zawarte w szałwii zmniejszają wydzielanie potu i hamują laktację u kobiet karmiących. Działają ściągająco na błony śluzowe, przeciwzapalnie, antybakteryjnie, przeciwgrzybiczo i przeciwskurczowo. W przewodzie pokarmowym skutecznie leczą objawy nieżytu żołądka i jelit, hamują biegunkę. Szałwia zapobiega wzdęciom działając wiatropędnie i hamując nadmierną fermentację. Obniża poziom glukozy we krwi, działa więc przeciwcukrzycowo (pomocniczo, w mieszankach) (Różański). Sprzyja zdrowiu dziąseł, jamy ustnej i gardła. Ciepłe płukanki są dobrym lekarstwem na zapalenie migdałków i dziąseł, nieżyty gardła, zapalenia i oparzenia jamy ustnej (Muszyński). Działa również tonizująco i uspokajająco. Stymuluje przepływ impulsów do mózgu, powodując wyciszenie, co jest szczególnie przydatne dla osób wrażliwych i skłonnych do zamartwiania się (Pursell).

Zewnętrznie

Działa ściągająco, przyśpiesza gojenie ran i blizn, ma właściwości przeciwświądowe. Jeżeli masz ciemne włosy płukanie w szałwii nada im błyszczący kolor, sprawi, że mniej przetłuszczają się i utrzymują dłużej przyjemny zapach. Toniki sporządzone na naparze i nalewce szałwiowej zapobiegają zapaleniu mieszków włosowych po depilacji i goleniu. Olejek szałwiowy skutecznie leczy ukąszenia i ugryzienia przez owady, odstrasza pasożyty (komary, pchły, roztocze) (Różański).

 

Zastosowanie

Nieżyt żołądka i jelit, biegunka, stany zapalne przewodu pokarmowego, ból brzucha, odbijanie, zaburzenia trawienne na tle nadmiernej fermentacji, nudności, wymioty, przeziębienie, potliwość w chorobach gorączkowych i nadmierne pocenie się na tle zaburzeń nerwicowych i okresu przekwitania, choroby alergiczne, bóle wątroby i trzustki, zapalenie przydatków, upławy. [Różański, Górnicka].  Napary są czasem stosowane w celu zatrzymania laktacji, przez kobiety, które chcą zakończyć karmienie [Balch, Phylis]. Odwarem i naparem z szałwii możesz płukać jamę ustną i gardło, przy stanach zapalnych dziąseł, migdałów, anginie, aftach ponadto słabego naparu możesz użyć do przepłukiwania oczu przy zapaleniu i infekcjach. Płukanie, przemywanie, pędzlowanie nalewką, nasiadówki lub kąpiele w szałwii możesz również stosować przy trądziku, liszajach, oparzeniach, odparzeniach, opryszczce, infekcjach narządów płciowych, przetłuszczających się włosach. Wraz z zabiegami zewnętrznymi stosuj szałwię wewnętrznie [Różański].

 

Dobre połączenia

Szałwia + nagietek, krwawnik, rumianek - zwiększone działanie przeciwzapalne, antyseptyczne i gojące [Różański]

Szałwia + rumianek – na rozstrój żołądka i nadmierną fermentację [Muszyński]

Szałwia + kora dębu, kłącze pięciornika, owoc tarniny, owoc czarne borówki, rdest wężownik, przywrotnik – działanie przeciwbiegunkowe [Różański, Muszyński]

Szałwia + rozmaryn, mięta pieprzowa, bukwica zwyczajna – na ból głowy [Tierra]

Szałwia + mięta, lub szałwia + rozmaryn i melisa – herbatka na stres [Gladstar] 

 

Przeciwwskazania

Nie stosuj w ciąży i podczas karmienia piersią. Przetwory z szałwii nie powinny być przyjmowane przez osoby z zaburzeniami padaczkowymi lub wysokim ciśnieniem krwi [Balch, Phylis] oraz przez osoby chore na nowotwory pobudzane przez hormony estrogenne [Różański]

 

Bezpieczeństwo stosowania

Stosuj rozsądnie. Duże dawki wyciągów, podawane przez dłuższy okres mogą powodować nudności, wymioty, otępienie i kurcze kloniczne ze względu na obecność tujonu w olejku eterycznym [Ożarowski]. Ponadto szałwia zakłóca wchłanianie żelaza i innych minerałów, dlatego nie należy przyjmować jej wewnętrznie zbyt długo [Duke]

 

Preparaty i dawkowanie

Napar szałwiowy: 1-2 łyżeczki na 1/2 szkl wrzącej wody, odstaw pod przykryciem na 10 min. Pij 1-3x dz. po 1/3 – 1/2 szkl przed jedzeniem w nieżycie żołądka i jelit, biegunce, wzdęciach, aby wstrzymać laktację. Dla pobudzenia apetytu 1-2 łyżki naparu 2-3 x dz. na 30 min. przed posiłkiem. Ten sam napar możesz stosować zewnętrznie do płukanek i obmywań, natomiast do irygacji należy go rozcieńczyć z równą ilością Aby wzmocnić działanie przeciwzapalne możesz dodać 10-20 kropli Azulanu lub Azucalenu na 1/4 szkl. naparu używanego zewnętrznie [Ożarowski]

Nalewka szałwiowa: 1/2 szkl liści zalej 300 ml wódki; wytrawiaj 14 dni; przefiltruj. Zażywać 3-4 razy dz. po 1-2 łyżeczki lub stosuj zewnętrznie. Do płukania: 1 łyżka nalewki na 100-150 ml wody [Różański]

Sproszkowane liście stosowane jako przyprawa do takich potraw jak groch, kapusta, ryby, tłuste potrawy mięsne itd. działają jak napar [Górnicka] 

Wyciąg płynny szałwiowy: zmiksuj 200 g świeżych liści z 220 ml alkoholu 50% i odstaw na 30 min. Przecedź do czystej butelki lub słoika. Przyjmuj 30-50 kropli w kieliszku wody 2-4 x dz jako lek przeciwpotny, pobudzający trawienie i hamujący laktacje. 1/2 łyżeczki wyciągu na 1/2 szkl wody stosuj do płukania jamy ustnej i gardła [Ożarowski] 

Płukanka szałwiowa: 1 łyżeczka płynnego wyciągu szałwiowego na 1/4 szl wody albo 1/4 szkl naparu szałwiowego z łyżeczką Azulanu i 1 g boraksu stosuj do płukania jamy ustnej i gardła w pleśniawkach, anginie i stanach ropnych [Ożarowski]

Nasiadówka szałwiowa: zmieszaj 50 g liści lub ziela szałwi oraz po 25 g krwawnika i kwiatu nagietka, zalej całość 2-3 l wrzącej wody. Nakryj i odstaw na 15 min. Po ostudzeniu do 36 st. C. stosuj do nasiadówki przez 15 min w hemoroidach, świądzie i zapaleniu zewnętrznym narządów płciowych, bólach kurczowych pęcherza moczowego [Ożarowski] 

Olej szałwiowy: pół szkl. liści szałwii zalej 150 ml oleju lub oliwy o temp. 50-60 stopni C, wytrawiaj 14 dni, przefiltruj. Stosuj do wcierań przy nieżytach układu oddechowego, przeziębieniach, chorobach zakaźnych, po zmarznięciu, przy osłabieniu i zmęczeniu. Olej wetrzyj w całe ciało, prócz głowy, a następnie udaj się do łóżka i wypij mieszankę ziołową leczącą daną chorobę. Oliwa szałwiowa nadaje się również do sałatek i mięs [Różański]

Świeże, zgniecione liście szałwii przykładaj na ukąszenia owadów, owrzodzenia nóg, rany atoniczne, dermatozy i egzemy [Górnicka]

 

Źródła

1. J. Muszyński, ( 1951) Ziołolecznictwo i leki roślinne (Fytoterapia), M. Ginter WPiN, Warszawa

2. J. Górnicka, (1992) Apteka natury Tom II, AW Comes, Warszawa

3. M. Kujawska, Ł. Łuczaj , J. Sosnowska, P. Klepacki, (2016) Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych, Słownik Adama Fischera, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław

4. A. Ożarowski, W. Jaroniewski, (1987) Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie, IWZZ, Warszawa

5. M. Tierra ( 1980) The way of Herbs, Pocket Books New York

6. Stanisław Kohlmunzer (2016), Farmakognozja, PZWL Warszawa

7. Balch, Phylis. (2010), Prescription for Nutritional Healing. New York, NY: The Penguin Group

8. Duke, J. (2000) The Green Pharmacy Herbal Handbook. Emmaus, PA: Rodale Press.

9. M. Nowiński (1983), Dzieje upraw roślin leczniczych, PWRiL, Warszawa

10. A. Rumińska (1983), Rośliny lecznicze. Podstawy biologii i agrotechniki, PWN Warszawa,

11. A. Czarnowski (1938), Zielnik lekarski: zastosowanie, opis botaniczny i uprawa najważniejszych polskich roślin lekarskich, S. Wyszyński i S-ka, Warszawa

12. A. Ożarowski (1976), Ziołolecznictwo, poradnik dla lekarzy, PZWL, Warszawa

13. D. Frawley, V. Lad (2018), Joga ziół, ziołolecznictwo ajurwedyjskie, Zielone Wydawnictwo, Kraków

14. R. Gladstar (2012), Medicinal Herbs. A Beginner's Guide, Storey Publishing, North Adams

15. JJ Pursell (2016), Lecznicze rośliny dziko rosnące, Wyd. Vital, Bialystok

16. H. Różański (2009), Szałwia lekarska - Salvia officinalis L. współcześnie,  http://rozanski.li/622/szalwia-lekarska-salvia-officinalis-l-wsplczesnie/ 

17. H. Różański, Szałwia - Salvia w praktycznej terapii, http://rozanski.li/224/szalwia-salvia-w-praktycznej-terapii/ 

18. H. Różański (1993), Fitoterapia czyli ziołolecznictwo, http://www.rozanski.ch/fitoterapia3.htm 

19. H. Różański (2012), Szałwia lekarska - Salvia officinalis (Labiatae), gramzdrowia.pl, http://www.gramzdrowia.pl/dr-henryk-rozanski/fitoterapia-ziololecznictwo-ziola-drzewa-krzewy/szalwia-lekarska-salvia-offlcinalls-labiatae.html