Łac. Calendula Officinalis, ang. Pot Marigold, franc. Souci officinal, niem. Ringelblume, ros. Nogotki aptecznyje

Nagietek lekarski przez niektórych zwany „matką skóry” jest składnikiem niezliczonej ilości kosmetyków jak kremy, balsamy, toniki. Jednak bardzo często kosmetyki są nagietkowe tylko z nazwy ponieważ zawartość ekstraktów z rośliny jest w nich mała, a wyciągi często sporządzane są na parafinie, wazelinie lub glikolu. Możesz  samodzielnie przygotować skuteczne lekarstwa i kosmetyki. Jest to niezmiernie proste, a główny składnik czyli nagietek jest bardzo łatwy w uprawie zarówno w ogrodzie jak i na balkonie.

Smak  i zapach

Zapach balsamiczny, słaby; smak nieco cierpki

Surowiec

Najczęściej wykorzystuje się  koszyczki kwiatowe o intensywnej pomarańczowej barwie  lub  same płatki, ale całe ziele ma wartość leczniczą.

Działanie

Nagietek jest jednym z najlepszych ziół na stany zapalne i zranienia  skóry. Badania naukowe potwierdziły  gojące działanie przetworów z nagietka, które po zastosowaniu bezpośrednio na ranę stymulują wzrost nowych tkanek i naczyń krwionośnych. Dzięki obecności karotenoidów i trójterpenów nagietek działa przeciwzapalnie, bakteriobójczo (szczególnie w stosunku do paciorkowca i gronkowca), grzybobójczo oraz ochronnie i regenerująco nie tylko na skórę ale także na błony śluzowe jamy ustnej,  gardła, nosa i narządów intymnych. Wyciąg alkoholowy lub maść z nagietka hamuje namnażanie wirusa opryszczki (równocześnie aby wzmocnić działanie możesz pić napar).  Nagietek stosowany wewnętrznie reguluje miesiączki, a dzięki działaniu rozkurczowemu sprawia, że stają się mniej bolesne, szczególnie jeżeli towarzyszy im anemia lub depresja nerwowa.  Dzięki zawartości goryczy pobudza czynność wątroby i zwiększa ilość wytwarzanej przez nią żółci. Działanie przeciwnowotworowe nagietka polega na tym, że  zapobiega on rakowaceniu czynnych wrzodów żołądka i jelit oraz blizn powstałych po zabiegach operacyjnych (Ożarowski). Regularne picie naparów wzmacnia siły obronne organizmu oraz pomaga usunąć toksyczne substancje przemiany materii.

Zastosowanie

Do stosowania zewnętrznego najlepiej jeżeli dodasz do swojej apteczki proste lekarstwa w postaci nalewki, oleju lub maści nagietkowej. Przydadzą się na różnego rodzaju uszkodzenia skóry jak: rany (również te trudno gojące się), oparzenia, odmrożenia, stłuczenia, obtarcia naskórka, wysypki skórne, wrzody, ukąszenia owadów. Na  odciski i użądlenia owadów możesz również stosować proste okłady ze  świeżych, roztartych liści i kwiatów. Maść nagietkowa zastosowana na miejsca pokryte swędzącą wysypką ( np. przy ospie wietrznej), miejsca użądleń lub na oparzenia słoneczne zmniejszy odczuwany dyskomfort i stan zapalny. Olej hamuje stany zapalne skóry, co jest szczególnie ważne przy zmianach trądzikowych dlatego  możesz używać go do oczyszczania zamiast mleczka kosmetycznego lub do pielęgnacji cery przesuszonej, wrażliwej i skłonnej do infekcji. Mocny napar lub rozcieńczona nalewkę stosuj do płukania bolącego gardła. Jeżeli twoje dziąsła mają skłonność do krwawienia lub infekcji wystarczy że po każdym myciu zębów zrobisz płukankę z naparu lub rozcieńczonej nalewki, aż do ustąpienia przykrych objawów.  Wewnętrznie przetwory z nagietka możesz stosować w dolegliwościach żołądkowych jak np. wrzody żołądka lub jelit, w nieżycie żołądka i skurczach przewodu pokarmowego. Dwie, trzy szklanki herbatki nagietkowej  dziennie regulują miesiączki i łagodzą objawy klimakterium. Często aby wzmocnić działanie lecznicze nagietek stosuje się wraz z innymi ziołami w mieszankach ziołowych. Jako zioło żółciopędne przyniesie ulgę w dysfunkcjach pęcherzyka żółciowego i dolegliwościach związanych z niestrawnością.

Dzieci

Olej i napary z nagietka możesz stosować w pielęgnacji delikatnej  skóry  dzieci i noworodków o ile nie są uczulone na jego składniki. Przetwory z nagietka pomogą chronić delikatną skórę przed odparzeniami, a jeżeli takie już wystapią złagodzą stan zapalny. Badania potwierdziły, że maść nagietkowa może być jednym ze skutecznych lekarstw na pieluszkowe zapalenie skóry. Nagietek okazał się skuteczny w początkowych, nieskomplikowanych stadiach choroby. Nakładaj maść wcześniej delikatnie obmywając skórę za każdym razem kiedy wymieniasz pieluszkę. Do mycia możesz również użyć naparu z nagietka, lub rumianku. W leczeniu ważne jest częste wymienianie pieluszki i delikatne obmywanie chorej skóry. Z leków obok maści nagietkowej często stosowana jest maść cynkowa czy glinka bentoinowa.

 Bezpieczeństwo stosowania

Nagietek lekarski nie wykazuje działań toksycznych dla naszego organizmu. Jest rośliną bezpieczną zarówno w stosowaniu wewnętrznym jak i zewnętrznym.

Przeciwwskazania

Należy jednak uważać na niego w przypadku alergii na rośliny z rodziny astrowatych.  Nie powinien być stosowany w okresie ciąży i laktacji.

Preparaty i dawkowanie

Napar – 2 czubate łyżki na 2 szkl. wody, zażywaj przy nieżytach żołądka i jelit, jako środek czyszczący krew, przy bolesnych menstruacjach oraz do przemywania skóry. Dr H. Różański poleca napar na mleku z dodatkiem miodu przy przeziębieniu, kaszlu oraz grypie i innych chorobach zakaźnych o podobnych objawach.

Mocny napar – 4 łyżki na 1 szkl. wody, stosuj do płukania jamy ustnej i gardła przy bolesnych nadżerkach i aftach (następnie na afty stosuj nalewkę nagietkową), oraz przy zapaleniu dziąseł, bólu gardła. Mocny napar możesz wkraplać do nosa przy katarze i zakażeniu wirusowym – najlepiej jeżeli przygotujesz go na roztworze soli fizjologicznej, który jest dostępny w aptekach (Różański)

Nalewka nagietkowa – 50 g kwiatów lub całego ziela z kwiatami zalej 500 ml alkoholu 40% i maceruj przez 14 dni często wstrząsając. Przecedź i przelej gotowy płyn do najlepiej ciemnych butelek. Nalewka ma pełny zakres działania nagietka. Zażywaj 30-50 kropli (max do ½ łyżeczki)  w kieliszku wody 2-3 x dziennie przy nieregularnych i bolących miesiączkach czy zapaleniu przydatków  Zewnętrznie rozcieńczona nalewkę ( 1 łyżeczka na ½ szkl. wody) stosuj do okładów i płukań. 

Intrakt nagietkowy - 100 g zmielonego ziela i rozdrobnionych, świeżych kwiatów zalej 300 g gorącego 40% alkoholu, przefiltruj po 14 dniach. Zażywaj z miodem przy grypie, przeziebieniu, anginie, chorobach skórnych przez co najmniej 1 miesiąc, po 5 m- na 1-2 łyżki miodu (Różański)

Olej nagietkowy –najbardziej wartościowy jest ze świeżych roślin (ale możesz również przygotować z suchych najlepiej metodą maceracji na zimno). Świeżo zebrane kwiaty zalej olejem roślinnym w naczyniu tak aby były nim pokryte, a następnie podgrzewaj na parze przez 1-2 godz., przez 3 dni, aż płatki kwiatów staną się kruche, a olej nabierze barwy pomarańczowej. Gotowy olej przelej do buteleczek i przechowuj w chłodnym miejscu, najlepiej w lodówce. Stosuj zewnętrznie na skórę jako środek przeciwzapalny i gojący (Ożarowski)

Ocet nagietkowy – zalej pół szkl. zmielonych świeżych lub rozdrobnionych suchych kwiatów nagietka 150 ml octu spożywczego, odcedź po 14 dniach. Rozcieńczony ocet (1 łyżka octu na ½ l wody) stosuj do płukania włosów w celach ochronnych przed łupieżem i aby je wzmocnić. Płukankę przygotowaną z 1 łyżki octu rozcieńczonej w 200 ml przegotowanej wody możesz stosować do płukania bolącego gardła (Różański)

Okłady z octu nagietkowego – 1 łyżka octu na ½ szkl wody + 1 łyzka nalewki arnikowej lub octu arnikowego, nasącz gazę płynem i przyłóż na chore miejsce, zabezpiecz okład folią i bandażem. Stosuj na   uderzenia, opuchlizny, wybroczyny, siniaki i wysięki okołostawowe  (Różański)

Herbatka przyspieszająca gojenie ran  - zmieszaj w równych częściach kwiat nagietka, ziele przywrotnika (Alchemilla alpina), kwiat krwawnika (Achillea vulgaris) i ziele bluszczyku kurdybanka (Glechoma hederacea). Jedną łyżeczkę mieszanki zalej 1 szkl. wrzątku. Pij 1 – 3 szkl. dziennie kiedy masz rany które nie chcą się goić, czy przewlekłe owrzodzenia podudzi (Lingg)

Historia / lecznictwo ludowe/ wierzenia

Nazwy ludowe: krokis, krokusz, magiedek, miesięcznica, nagiętek, niuch tyk, nogietek, paznokietka, pazurki, stulik, śmierdziuszek

Nagietek lekarski jest rośliną uprawianą od tak dawna, że do końca nie wiadomo skąd dokładnie pochodzi. Prawdopodobnie pierwotnie rósł w rejonie basenu Morza Śródziemnego. Tak długo jak medycy pisali książki, pojawiał się w nich nagietek. Dioscorides, Plinius i wielu innych lekarzy starożytnych opisywało jego lecznicze działanie na różne uszkodzenia i problemy skórne.  W ogrodach Europy był uprawiany i stosowany w celach leczniczych od XII w. Albert Magnus (XVII w) polecał roślinę na ukąszenia, zranienia, a także dolegliwości związane z wątrobą i śledzioną. Najczęściej z kwiatów przygotowywano ekstrakty, nalewki, maści i balsamy, które stosowano bezpośrednio na skórę aby przyspieszyły leczenie ran i łagodziły stany zapalne. We włoskiej medycynie ludowej jest stosowany wewnętrznie  jako lek przeciwgorączkowy i przeciwzapalny. Z naparów sporządza się płukanki i kompresy w leczeniu zapalenia spojówek, gardła, aftowego zapalenia jamy ustnej lub zapalenia dziąseł oraz w leczeniu wysypki pieluszkowej i  pozostałych stanów zapalnych.  W Indiach z kwiatów nagietka przygotowywane są mazidła na rany, opryszczki, wrzody, odmrożenia, uszkodzenia skóry i blizny.  W Wielkiej Brytanii odwar z kwiatów stosowano w leczeniu ospy i odry, natomiast świeżym sokiem leczono żółtaczkę, zaparcia i pobudzano menstruację.  W Polsce nagietek również był stosowany w formie maści lub odwarów do leczenia ran. Odwarem przemywano oczy oraz stosowano jako herbatę na niedokrwistość i pobudzenie miesiączki. Napar  z dodatkiem miodu był stosowany jako lekarstwo na serce. W niektórych krajach płatki używane są jako przyprawa kuchenna, oraz jako barwnik przy wytwarzaniu masła i serów. Liście czasem dodawane są do sałat.

Występowanie

Nagietek jest uprawiany w wielu krajach Europy, Azji oraz w Stanach Zjednoczonych jako roślina ozdobna i lecznicza.

Opis rośliny

Rodzina: astrowate  (Compositae =Asteraceae)

Nagietek jest rośliną jednoroczną. Ma łodygę silnie rozgałęzioną i osiąga 30 – 70 cm wysokości.  Liście są gęsto osadzone na łodydze. Dolne są większe, szeroko łopatkowate, górne mają kształt szeroko lancetowaty.  Nagietek  pokrywają delikatne włoski i gruczoły wydzielnicze, nieco lepkie w dotyku i wydzielające charakterystyczny zapach. Kwiatostany stanowią koszyczki, które są umieszczone na zakończeniu pędów o barwie od żółtej po pomarańczową.  Owocem są nieco kolczaste niełupki o nieregularnym kształcie. Nagietki kwitną od czerwca do późnej jesieni.

Uprawa

Nagietek lekarski ma szczególnych wymagań glebowych ale na glebach żyznych rośnie bujniej i ma większe kwiaty. Jest to roślina ciepłolubna dlatego najlepiej  wybierz stanowisko nasłonecznione. Nasiona możesz wysiać bezpośrednio na grządce od marca do czerwca. Pamiętaj o regularnym podlewaniu szczególnie w  początkowym okresie wzrostu - od fazy rozetki do wytworzenia pędu. Nagietek w kolejnych latach rozsiewa się samoistnie. Roślinę możesz również uprawiać w pojemnikach na parapecie lub balkonie, najlepiej od strony południowej, wschodniej lub zachodniej.  Nasionka zasiej do końca marca natomiast zakupione sadzonki od kwietnia do maja. Pamiętaj aby regularnie podlewać rośliny by nie dopuścić do ich przesuszenia. Na liściach nagietka niestety często pojawia się szaro-biały nalot co jest oznaką porażenia rośliny przez mączniaka prawdziwego (Sphaerotheca xanthii (Cast.) L. Junell). Występuje on przeważnie na roślinach starszych, powodując zahamowanie ich rozwoju. Wartość leczniczą mają tylko intensywnie pomarańczowe kwiaty, dlatego  najlepiej wybierz takie odmiany jak: „Dorado”, „Promyk”, „Radio”, „Orange King”, „Persimmon Beauty”.

Zbiór

Całe kwiatostany zbieraj stopniowo w miarę rozkwitania koszyczków (co 4 – 5 dni). Rozłóż je cienką warstwą i susz w cieniu w temperaturze do 35-40 st. C. Dobrze wysuszony surowiec powinien mieć intensywnie pomarańczową barwę.

Składniki odżywcze

Kartenoidy ( prekursor wit. A) , witaminy C i E ,  sole mineralne (dużo miedzi,  magnez, wapń, potas, sód,  fosfor,  żelazo,  mangan, cynk, molibden)

Substancje lecznicze

Flawonoidy, fitosterole, alkohole trójterpenowe,  gorycze, garbniki,  kumaryny, olejek lotny ( zawierający seskwiterpeny, węglowodory alifatyczne i związki siarki), polisacharydy – które działają immunostymulujaco, poliacetyleny o działaniu grzybobójczym, śluzy, żywice. 

Źródła

1. M. Kujawska, Ł. Łuczaj , J. Sosnowska, P. Klepacki, (2016) Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych, Słownik Adama Fischera, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław
2. M. Nowiński, Dzieje roślin i upraw ogrodniczych (1977), PWRiL, Warszawa
3. Ziołolecznictwo poradnik dla lekarzy pod red. A. Ożarowskiego (1976), PZWL, Warszawa
4. Uprawa ziół, Poradnik dla plantatorów pod. Red. B. Kolodziej, (2018), PWRiL sp. z o.o., Warszawa
5. M. Fijołek, Zioła w domowym ogrodzie (2017), Wyd. Esprit, Kraków
6. A. Ożarowski, W. Jaroniewski, Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie, (1987), Wyd. IWZZ, Warszawa
7. S.  Kohlmunzer, Farmakognozja (2016), Wyd. PZWL, Warszawa
8. P. Czikow, J. Łapatiew, Rośliny lecznicze i bogate w witaminy, (1987), PWRiL, Warszawa
9. J.A.Duke,  The Green Pharmacy, (1997), Wyd. St. Martin’s Press, New York
10. A. Lingg, Zioła przez cały rok, (2011), Wyd. Weltbild Media Sp. z o.o. Sp. k., Warszawa,
11. A. Radosz, s. Klasik-Ciszewska, K. Duda-Grychtoł, Kosmetyczne i lecznicze zastosowanie roślin ozdobnych (2018), Śląska Wyższa Szkoła Medyczna w Katowicach, Wyd. Borgis, Med. Rodz. 2018; 21 (1A):65-71, https://pdfs.semanticscholar.org/fa80/deff8fc7e9657dc669ddba4b8b622a6d90d6.pdf
12. H. Różański, Nagietek-Calendula (2009), Medycyna dawna i współczesna, https://rozanski.li/361/nagietek-calendula/
13. H. Różański, Kwiat nagietka-Flos Calendulae jako surowiec farmakopealny (2009), Medycyna dawna w współczesna, https://rozanski.li/363/kwiat-nagietka-flos-calendulae-jako-surowiec-farmakopealny/
14. H. Różański, Nagietek lekarski – Calendula officinalis (Compositae) (2012), gram zdrowia.pl, http://gramzdrowia.pl/dr-henry-rozanski/herbs/nagietek-lekarski-calendula-officinalis-compositae.html

15. A Randomized Comparative Trial on the Therapeutic Efficacy of Topical Aloe vera and Calendula officinalis on Diaper Dermatitis in Children (2012), https://www.hindawi.com/journals/tswj/2012/810234/

16. The effects of Bentonite and Calendula on the improvement of infantile diaper dermatitis (2014), https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC4115346/