Bez czarny; łac. Sambucus nigra; ang. Elder; franc. Sureau noir; niem. Schwarzer Holunder; ros. Buzina czornaja

Owoc i kwiat czarnego bzu to jedne z najbardziej cenionych w Europie środków na przeziębienie i grypę. Wyciągi z bzu występują w licznych syropach, pastylkach i mieszankach ziołowych stosowanych szczególnie w okresie jesienno-zimowym. Jednak roślina ma o wiele więcej leczniczych właściwości, a cennymi surowcami obok kwiatów i owoców są również kora i liście. Ten duży, piękny krzew odgrywał przez wieki ważną rolę, dostarczając cennych składników, stosowanych w tradycyjnym lecznictwie. Bez czarny sam w sobie jest niczym apteczka. Dawniej rósł przy niemal każdym domu i nazywany był apteką ludzi mieszkających na wsi, a także pełnił rolę "obrońcy" ogrodu. Powszechnie wierzono, że jest lekarstwem na 99 chorób.  

Surowiec

Kwiaty, owoce, kora, liście

Smak  i zapach

Kwiaty: zapach silnie duszący, raczej nieprzyjemny, mdły; smak: gorzkawy, cierpki, kwaśny. Owoce: smak mdły

Działanie

Układy: oddechowy, trawienny, nerwowy, krążenia

Kwiaty: moczopędne, napotne, wzmacniające naczynia. Owoce: napotne, przeciwbólowe, poprawiające przemianę materii, lekko rozwalniające, moczopędne. Kora: przeczyszczające, wymiotne, moczopędne. Liście: zewnętrznie gojące rany; wewnętrznie napotne,  wykrztuśne, przeczyszczające, moczopędne

Jeżeli wypijesz napar z kwiatów odczujesz działanie napotne (obniżają gorączkę) oraz słabo moczopędne. Zwiększając ilość wydalanego moczu i potu wyciągi z kwiatów usuwają  z organizmu zbędne produkty przemiany materii.  Napar stosowany regularnie przez dłuższy czas uszczelni ściany naczyń włosowatych (osocze i krwinki czerwone nie będą przenikały na zewnątrz włośniczek), a dzięki zawartości rutyny wzmocni naczynia zwiększając ich elastyczność. Napary z kwiatów możesz stosować również zewnętrznie, np. do płukania gardła, czy spojówek, wykorzystując ich działanie przeciwzapalne. Owoce zaliczane są do środków, które „czyszczą krew”. Pobudzają przemianę materii, działają ogólnie odtruwająco (również wobec toksyn bakteryjnych) i usuwają z organizmu szkodliwe metabolity. Syrop z owoców czarnego bzu działa przeciwwirusowo. Badania przeprowadzone w Norwegii wykazały, że u osób  chorych na grypę, którym podawano po 15 ml soku 4 x na dobę przez 5 dni objawy choroby ustępowały średnio 4 dni wcześniej niż u osób, które przyjmowały placebo (Zielińska-Pisklak i Współ.). Przetwory z owoców działają również przeciwbólowo. Co prawda działanie to jest słabsze od powszechnie dostępnych środków przeciwbólowych (160 razy słabsze od morfiny), jednak jest odczuwalne i nie wywołuje lekozależności. Dlatego przetwory z owoców bzu możesz stosować jako lek wspomagający. Eksperyment wykazał, że osoby po zabiegach stomatologicznych, które przyjęły napar z owoców nie odczuwały bólu gdy ustąpiło działanie środka znieczulającego, natomiast u 60% osób, które zamiast naparu otrzymały placebo ból występował (Ożarowski). Wyciągi z owoców wzmacniają naczynia, zmniejszają ilość cholesterolu we krwi, a ze względu na zawartość witamin działają wzmacniająco. Badania wykazały wpływ nawet małych dawek przetworów z bzu na  spadek  poziomu cholesterolu. Pacjenci przyjmowali 400 mg liofilizowanego proszku, co odpowiadało 5 ml soku, trzy x dz.  przez 2 tygodnie. Przez ten okres przestrzegali oczywiście diety zawierającej do 35% tłuszczu. Wyniki analizy krwi wykazały ze poziom całkowitego cholesterolu obniżył się  z 199 mg/dl do 190 mg/dl (Zielińska-Pisklak i Współ.).
Młode liście regulują metabolizm i podobnie jak owoce czyszczą krew ze szkodliwych substancji. Związki czynne zawarte w liściach zwiększają odporność organizmu na choroby zakaźne. Maść z liści przyspiesza gojenie się ran, działa przeciwobrzękowo i odkażająco. Jeżeli nałożysz świeże, roztarte liście na skórę poparzoną pokrzywą lub w miejsca ukąszenia owadów to taki naturalny opatrunek  uśmierzy ból i zmniejszy obrzęk.
Kora działa silnie moczopędnie, dzięki czemu oczyszcza nerki lepiej niż kwiat czy owoce. Pobudza pracę jelit, przyspiesza przemianę materii, a także działa przeczyszczająco.  Napar z kory ma działanie napotne oraz silnie przeciwgorączkowe. Jeżeli wypijesz większą ilość mocnego naparu z kory zadziała wymiotnie co może być pomocne w przypadku zatruć.

Zastosowanie

Napary z kwiatów bzu są doskonałym środkiem w leczeniu przeziębienia i grypy. Możesz je również stosować w przypadku infekcji górnych dróg oddechowych jak katar czy stany zapalne zatok. Jako lek wspomagający kwiaty z bzu sprawdzą się w stanach zapalnych dróg moczowych i pęcherza. Zewnętrznie wyciągi możesz stosować  do płukania gardła i spojówek  w przypadku stanów zapalnych oraz do pielęgnacji skóry. Wygładzą zmarszczki, poprawią jej koloryt, złagodzą podrażnienia i stany zapalne oraz oparzenia słoneczne. Tonikiem ze świeżych kwiatów możesz przemywać zanieczyszczona cerę trądzikową. Kosmetyki z bzu czarnego na przykład w postaci naparu, maseczki, toniku, kąpieli zalecane są dla osób ze skłonnością do alergii ponieważ działają przeciwzapalnie, łagodzą podrażnienia i tworzą na skórze warstwę ochronną. Krem z kwiatów czarnego bzu przyspieszy regenerację popękanej skóry, gojenie się ran i złagodzi skutki odmrożeń. Napar na mleku rozjaśnia cerę i łagodzi przebarwienia na skórze.  Z kwiatów możesz przygotować również płukankę do włosów suchych. Nawilży ona włosy i pogłębi ich ciemny kolor. Sok lub odwar z owoców pij w postaci ciepłej herbaty, która zadziała napotnie, witaminizująco, wzmacniająco i wirusobójczo przy chorobach zakaźnych. Owoce są uważane za lek odtruwający, ponieważ powodują łatwiejsze usuwanie toksyn i produktów przemiany z organizmu dlatego mogą być stosowane w na przykład w chorobie gośćcowej, dnie, chorobach zakaźnych. Powidełka zażywane regularnie i popijane szklanką wody są bardzo dobrym środkiem poprawiającym przemianę materii i mogą być stosowane w przypadku zaparć. Możesz również wykorzystać przeciwbólowe działanie owoców, stosując ich przetwory w leczeniu na przykład migreny, nerwobóli, bólu zębów,  stanów zapalnych nerwu kulszowego i trójdzielnego.  Napar z kory to lek przeciwgorączkowy i natomiast picie odwaru z kory i owoców bzu w proporcji 1:1 wspomaga odchudzanie. Odwar z młodych liści, zebranych najlepiej w kwietniu lub maju  z dodatkiem kwiatów bzu w proporcji 2:1 osłodzony miodem wzmocni organizm i usunie wiosenne zmęczenie.   Maść z liści możesz stosować na siniaki, otarcia, zwichnięcia i odmrożenia.

Bezpieczeństwo stosowania

Bez czarny, po odpowiednim przygotowaniu, jest rośliną bezpieczną. Podczas wielu badań nad kwiatem i owocami nie zaobserwowano żadnych objawów toksycznych ani efektów ubocznych. Pamiętaj jednak, że wszystkie jego części zawierają glikozydy cyjanogenne, głównie sambunigrynę, które podczas trawienia ulegają przemianie w cyjanowodór. Dlatego nie spożywaj świeżych części rośliny. Glikozydy rozkładają się podczas obróbki termicznej i suszenia. Zatrucia zdarzają się raczej przypadkowo i zazwyczaj występują po zjedzeniu niedojrzałych, zielonych owoców, które działają silnie drażniąco na przewód pokarmowy. Spożycie niedojrzałych, surowych części rośliny lub dużych ilości owoców może wywołać nudności, wymioty i biegunkę. 

Ciąża. Spożywanie przetworów z owoców bzu pobudza laktację, ze względu na brak dostatecznych informacji na temat jego toksyczności zaleca się raczej unikanie spożywania czarnego bzu przez kobiety w ciąży i karmiące.

Dzieci i niemowlęta. Wyciągi z kwiatów możesz podawać nawet niemowlętom, natomiast wyciągi z owoców, liści i kory  dzieciom od 1 roku życia (Różański). Dawki lecznicze stosuj z umiarem.

Przeciwwskazania

Nie wykazano  interakcji między czarnym bzem, a składnikami żywności i innymi roślinami leczniczymi. Nie ma badań klinicznych dotyczących interakcji składników czarnego bzu z lekami. Uwzględniono jedynie obawy związane ze stosowaniem czarnego bzu razem z lekami przeciwcukrzycowymi, morfiną, fenobarbitalem, diuretykami i lekami immunoaktywnymi  (Sidor i Współ).

Preparaty i dawkowanie

Napar z kwiatów. 1-2 łyżki rozdrobnionych kwiatów zalej 1 szkl wrzącej wody lub mleka, zaparzaj pod przykryciem ok. 15 min. Taki napar możesz osłodzić miodem i podawać małym dzieciom. W przypadku nieżytów układu oddechowego i przeziębieniu stosuj co 2h po 100ml. W przypadku innych chorób, jak pękanie naczyń krwionośnych, przy kamicy moczowej, w kuracjach odtruwających, chorobach skóry pij 2 szkl dz przez 1-2 tyg, następnie 1 szkl dz (Różański). Naparu możesz używać do przemywania spojówek oraz najlepiej z dodatkiem ½ łyżeczki Azulanu lub nalewki rumiankowej (1:2) do okładów i płukania jamy ustnej i gardła. Jeżeli masz katar możesz przygotować inhalacje dodając do naparu nieco octu.

Odwar z kory. 2 łyżki rozdrobnionej białej kory gotuj w 1 l wody, wygotuj do połowy i pij w ciągu dnia przy reumatyzmie, gośćcu, gromadzeniu się wody w organizmie (Górnicka) W celach odchudzających pij codziennie wieczorem pół szkl odwaru (Krześniak)

Odwar z owoców. 1-2 łyżki owoców zalej 1 szkl zimnej wody, gotuj powoli pod przykryciem przez 5 min, odstaw na 15 min i przecedź. Trzymaj gotowy odwar najlepiej w termosie i pij 3-4 x dz po ¼ szkl jako lek napotny w gorączce lub moczopędny (Ożarowski). Pamiętaj o uzupełnianiu płynów w trakcie kuracji.

Zagęszczony, przeciwbólowy odwar z owoców. 15-20 g owoców gotuj w szklance wody przez 20 minut i przecedź. Pij 1-2  x dz. jako lek przeciwbólowy. Aby wzmocnić działanie do gotowego odwaru możesz dodać 1-2 łyżki soku z owoców czarnego bzu (Ożarowski)

Miód z pyłkiem kwiatowym. Zebrany ze świeżych kwiatów pyłek zmieszaj z miodem, 1 łyzeczk pyłku na 2 łyzki miodu, zażywaj 3-4 x dz przy kaszlu, chorobach zakaźnych, przeziębieniowych i przy osłabieniu (Różański)

Nalewka. Możesz przygotować z kwiatów, liści , kory nalewkę i stosować ją rozcieńczoną do pędzlowań i przemywań ran, oparzeń, owrzodzeń itd.

Chłodzący lotion na lato.  Kwiaty wiązówki błotnej i bzu czarnego zagotuj w wodzie i zostaw pod przykryciem do ostygnięcia. Po odcedzeniu powstanie przejrzysty lotion do zmywania twarzy, który będzie działał chłodząco przy lekkim oparzeniu słonecznym (Lingg)

Dobre połączenia

Mieszanki na przeziębienie i gorączkę

• Receptura Nicolasa Culpepera ( XVII w) na obniżenie gorączki: do 300 ml wody wsyp po 5 g kwiatu podbiału pospolitego, bzu czarnego i wiązówki błotnej, gotuj przez 15 min i pij małymi łykami przez cały dzień.
• Zmieszaj po 1 cz kwiatów bzu, liści mięty pieprzowej i kwiatów krwawnika, zalej 1 szkl wrzącej wody łyżkę ziół najlepiej w termosie, i po 45 minutach, kiedy napar będzie mocny pij kilka x dz.
• Zmieszaj po 20 g kwiatów bzu czarnego, kwiatów lipy, wiązówki błotnej i 10 g ziela tymianku. Zalej łyżkę mieszanki wrzątkiem, parz przez 15 min pod przykryciem i pij w ciagu dnia goracy napar na obniżenie gorączki.

Mieszanka poprawiająca funkcje jelit

• Jeżeli odczuwasz uczucie ciężkości i chcesz poprawić funkcje jelit możesz przygotować sobie mieszankę herbaty ziołowej łącząc kwiat bzu czarnego z suszonymi owocami  anyżu ogrodowego (Pimpinella ani sum), kopru włoskiego (Foeniculum vulgare) i liści senesu (Cassia angustifolia) (Sidor i Współ.)

 

Historia / lecznictwo ludowe/ wierzenia
Inne nazwy: bez apteczny, bez dziki, bez lekarski, bez pospolity,  bzowina, hyćka, hyczka,  bezd, best, bezg

Dziki bez był ulubionym krzewem dawnych Słowian. Miejsca gdzie występuje dzisiaj są często reliktem kulturalnym, stanowiącym pozostałość prastarych osiedli. W środkowym pasie Niemiec, kępy bzu w lasach wyznaczają dawne osady Słowian Zachodnich, którzy zostali podbici w okresie średniowiecza. Jest to roślina, która była użytkowana, a prawdopodobnie także uprawiana od czasów prehistorycznych między innymi dla owoców, które stanowiły pożywienie, a także surowiec barwierski.  Z dojrzałych jagód wyrabiano ciemnopurpurowy barwnik, którym ludy germańskie malowały swoje bożki. W Europie Środkowej i Zachodniej archeolodzy odnajdują nasiona bzu na stanowiskach osad trzeciorzędowych, a następnie w okresach międzylodowcowych. W Polsce ślady użytkowania bzu czarnego odnaleziono w Biskupinie (epoka halsztacka) oraz na wielu stanowiskach archeologicznych z wczesnego średniowiecza z Wawelem, Gnieznem, Gieczem, Gdańskiem i Wrocławiem na czele.  Był prawdopodobnie stosowany jako dodatek do potraw. W starożytnej Grecji znany był w V-IV w p.n.e. Pisał o nim w I w n.e. grecki lekarz  Dioskorydes , a w Rzymie Pliniusz. Informacje o czarnym bzie stosowanym jako lek pojawiają się w dziełach Alberta Wielkiego (XIII w), Paracelsusa (XVI w ), Adama Lonitzera (XVI w) i Pierandrea Matthioli (XVI w). W naszym kraju, w niektórych okolicach z jego owoców przyrządzano polewkę, zwaną fafułą lub bzówką, a także powidła. Służyły one również do barwienia pisanek wielkanocnych  na kolor  fioletowy. Kora działała przeczyszczająco i pobudzała wymioty, powidła z jagód czyściły krew i nerki, a kwiat wywoływał poty.  Ciekawe zalecenie można odnaleźć u Marcina Siennika (XVI w.) i Szymona Syreńskiego (XVI/XVII w.), że kora skrobana na dół sprawia przeczyszczenie, kora skrobana do góry sprawia womity, a skrobana w obu kierunkach daje równocześnie oba skutki.  Ten sposób leczenia istniał w tradycji ludowej dosyć długo  w niezmienionej formie. Jako środek rozwalniający i czyszczący krew stosowano również pączki nierozwiniętych liści spożywając w niewielkich ilościach na surowo jak sałatkę z octem i oliwą. Herbata z kwiatów była nieocenionym środkiem napotnym w przeziębieniu, który niejednokrotnie zapobiegał ciężkim chorobom zapalnym. W miesięczniku „Zielnik Polski” z 1921 r. zalecano „gdy tyko czujemy po zziębnięciu lub przemoczeniu dreszcze, należy położyć się do łóżka, przykryć dobrze i wypić kilka szklanek (naparu) z kwiatu bzowego, a najczęściej nie dopuścimy do poważniejszej choroby”. Dodatkowo wdychano parę z herbaty bzowej, nieco zaprawionej octem, przy przewlekłych katarach i zaflegmieniach płucnych. Kiedy nastąpiło tzw. „oberwanie” wywołane przeziębieniem lub przepracowaniem, również pito odwar z kwiatów bzu, a w celu przeczyszczenia jedzono powidła z owoców. Wiosną urządzano tak zwaną kurację wiosenną, pijąc przez miesiąc, codziennie po szklance słabej herbatki z liści czarnego bzu, która miała znakomicie oczyszczać organizm. Powidła z owoców  były zalecane osobom prowadzącym siedzący tryb życia. Łyżka takich powideł rozpuszczona w szklance wody miała czyścić żołądek i jelita, a przez działanie moczopędne również nerki. Z suszonych owoców przygotowywano napar leczący biegunki.  Do użytku zewnętrznego przygotowywano materacyki wypełnione suchym, startym na pył kwiatem bzu oraz innymi ziołami jak rumianek, majeranek, mięta pieprzowa itp. Takimi materacykami okładano miejsca dotknięte łagodnymi stanami zapalnymi, obrzękami reumatycznymi, różą, stosowano również na bolące uszy i zęby lub jako środek rozmiękczający do kataplazmów.

 Występowanie

Bez czarny jest typowym gatunkiem europejskim. Występuje także na północy Afryki, na Kaukazie i w Azji Mniejszej. Wprowadzony został przez człowieka na tereny Ameryki Północnej, Australii i Nowej Zelandii.  Jest rośliną nitrofilną, co oznacza że podobnie jak na przykład pokrzywa lubi stanowiska zasobne w azot. W Polsce występuje na terenie całego kraju,  w żyznych lasach, głównie liściastych, na zrębach, wiatrołomach, polanach, nadrzecznych zaroślach, rumowiskach. Często sadzony w przydomowych ogrodach. Istnieją również plantacje uprawne tej rośliny.

 Opis rośliny

Rodzina: Przewiertniowate (Caprifoliaceae)

Bez czarny jest krzewem lub niskim drzewem  osiągającym wysokość 3 do 10 m.  Kora na początku zielonoszara, z czasem staje się bruzdowata, popękana, szarobrunatna. W środku gałęzi znajduje się biały, gąbczasty rdzeń. Roślina wykształca duże, pierzaste liście, złożone z 5-7 wydłużonych listków. Górna część liści jest ciemnozielona, bez połysku, pod spodem kolor jest jaśniejszy. Po roztarciu nieprzyjemnie pachną.  Kwiaty drobne, kremowobiałe o intensywnym, duszącym zapachu. Osadzone są na długich szypułkach, zebrane w kwiatostany, które przypominają parasole. Bez kwitnie od maja do czerwca, dojrzewa w sierpniu i we wrześniu. Owocem jest pestkowiec, drobny, początkowo zielony, później po dojrzeniu  błyszczący, czarnofioletowy, podobny do jagody. Owoce zebrane są w baldachokształtne owocostany wypełnione krwistoczerwonym sokiem i pestkami, słodkie w smaku.

 Uprawa

Wydaje się, że coraz więcej osób dostrzega niesamowite właściwości tej rośliny  ponieważ coraz częściej spotykam krzewy bzu rosnące w przydomowych ogrodach. Jest nie tylko ozdobą,  źródłem surowców do przygotowania napojów, przetworów czy lekarstw, dostarcza także pożywienie i schronienie dla ptaków, a przy tym jest to roślina praktycznie bezobsługowa.  Możesz nim obsadzić skarpy, ponieważ szybko rośnie, a system korzeniowy  chroni przed wymywaniem gleby i w konsekwencji przed tworzeniem się osuwisk.  Co prawda dziki bez lubi gleby zasobne w azot, ale radzi sobie doskonale również na glebach słabszych. Jest gatunkiem cienioznośnym, jednak jeżeli będzie rósł na stanowisku dobrze nasłonecznionym, wpłynie to na jego obfitsze kwitnięcie i owocowanie. Dobrze znosi mróz. Jeżeli bez czarny rośnie w twojej okolicy bez problemu znajdziesz młodą sadzonkę do swojego ogrodu. Możesz również kupić w sklepie ogrodniczym odmianę uprawną. Takie odmiany, które są uprawiane na plantacjach posiadają zazwyczaj większe owoce. Aby bez dobrze owocował, pamiętaj o przycinaniu najstarszych i połamanych pędów. Najobficiej kwitną te młode, jeszcze zielone. Jest to roślina dosyć odporna na choroby i szkodniki. Jeżeli lato jest suche, na młodych pędach mogą pojawić się mszyce i przędziorki jednak nie stanowią one większego zagrożenia i możesz je z powodzeniem zwalczać środkami ekologicznymi na bazie np. czosnku, pokrzywy czy wrotyczu. 

Zbiór

Kwiaty (całe baldachy) zbierz  w maju lub czerwcu  podczas suchej, słonecznej pogody. Kwiaty mają najwięcej właściwości na początku kwitnienia. Zetnij  je  sekatorem i ostrożnie ułóż  w torbie, koszyku lub pojemniku aby nie otrząsać  zbytnio z cennego pyłku i uniknąć zgniecenia.  Susz w przewiewnym, zacienionym miejscu w temperaturze do 35 st.C. W tym celu najlepiej jeżeli rozłożysz je cienką warstwą na płótnie lub szarym papierze, baldachy kwiatowe możesz także rozwiesić na rozciągniętym kawałku sznura lub linki. Prawidłowo zebrane i wysuszone kwiaty mają biało kremową barwę. Przechowuj w szczelnym pojemniku do 2 lat.  Czas zbioru owoców to moment, kiedy wszystkie jagody nabiorą lśniącej, czarnej barwy (sierpień, wrzesień). Zebrane owoce, pozbawione szypułek najlepiej jest suszyć w suszarce lub w piekarniku w temperaturze 60 – 80 st. C i przy uchylonych drzwiczkach. Zarówno kwiaty jak i owoce możesz zamrozić. Liście zbierz  najlepiej przed kwitnięciem rośliny (kwiecień, maj) i susz podobnie jak kwiaty. Najodpowiedniejszym czasem zbioru kory są miesiące: luty, marzec, wrzesień i październik.

Korzyści odżywcze

Dojrzałe owoce: białko (2,7 do 2,9 g/100g), wit. C,  B2, B6, prowitamina A, niacyna, biotyna, kwas foliowy, kwas pantotenowy; składniki mineralne: potas, żelazo, fosfor, cynk,  miedź, mangan, śladowe ilości chromu, niklu, kadmu. Kwiaty:  białka (ponad 2%), witaminy z grupy B (B1, B2, B3, B6), wit. C (10-90 mg/100g), wit. A; składniki mineralne: fosfor, magnez, wapń, potas, cynk. Liście: białko, wit. C

Skład fitochemiczny

Dojrzałe owoce: antocyjany, flawonoidy( kwercetyna, izokwercytyna, rutyna, hiperozyd), kwasy fenolowe, kwasy organiczne (cytrynowy, jabłkowy, szikimowy, fumarowy), garbniki, węglowodany (cukry proste -glukoza, fruktoza oraz pektyny), niewielkie ilości kwasów tłuszczowych (oleinowy, linolowy, linolenowy), olejek eteryczny (ok. 0,01%) składa się z 30 różnych związków (najwięcej aldehydów fenylowych)
Owoce niedojrzałe są toksyczne ponieważ zawierają glikozydy cyjanogenne sambunigrynę, prunazynę i in.

Kwiaty:  fitosterole, flawonoidy (kempferol, astragalina, kwercetyna, rutozyd, izokwercetyna, hiperozyd), triterpeny, garbniki, kwasy organiczne (kawowy, masłowy, p-kumarynowy, walerianowy, jabłkowy, chlorogenowy, ferulowy), związki aminowe, śluzy, olejek eteryczny (ok. 0,3%) składa się z ponad 55 różnych związków chemicznych

Liście: alkaloidy (chryzantemina, sambuzyna), garbniki, aldehydy (heksanowy i glikogenowy), kwasy organiczne, śluzy, sambunigryna (ok. 0,11%)

Kora: sporo garbników, cholina, alkaloidy, glikozydy, saponiny, sitosterole, sole, kwasy, olejek eteryczny, żywice

Źródła

1. M. Kujawska, Ł. Łuczaj , J. Sosnowska, P. Klepacki, (2016) Rośliny w wierzeniach i zwyczajach ludowych, Słownik Adama Fischera, Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, Wrocław
2. H. Różański, Bez czarny – Sambucus nigra Linne w fitoterapii praktycznej; czas zbioru kwiatów, (2008), Medycyna dawna w współczesna Bez czarny – Sambucus nigra Linne w fitoterapii praktycznej; czas zbioru kwiatów « Medycyna dawna i współczesna (rozanski.li)

3. E. Lamer-Zarawska, B. Kowal-Gierczak, J. Niedworok, (2007), Fitoterapia i leki roślinne. Wyd. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa

4. A. Ożarowski, W. Jaroniewski, (1987) Rośliny lecznicze i ich praktyczne zastosowanie,  IWZZ, Warszawa

5. A. Ożarowski (1976), Ziołolecznictwo, poradnik dla lekarzy, PZWL, Warszawa

6. J. Muszyński, ( 1951) Ziołolecznictwo i leki roślinne (Fytoterapia), M. Ginter WPiN, Warszawa